زیگورات چغازنبیل
Tchogha Zanbil ziggurat
زیگورات چغازنبیل در 45 کیلومتری شهر شوش واقع‌شده و بزرگ‌ترین و سالم‌ترین زیگوراتی است که از جهان باستان به یادگار مانده است. این بنای عظیم در سال 1314 خورشیدی بر اساس یک اتفاق و توسط یکی از کارکنان شرکت نفت انگلیس و ایران، که در آن حوالی به کار اکتشاف و حفاری نفت مشغول بودند، کشف گردید. این مجموعه به‌صورت تپه‌ای زیرخاک مدفون بود و شاید یکی از دلایل ماندگاری آن در طی قرون و اعصار، همین مدفون شدن آن زیر خاک باشد. عملیات باستان‌شناسی زیگورات از سال 1329 به سرپرستی رومن گیرشمن فرانسوی آغاز گردید و طی نه دوره باستان‌شناسی تا سال 1340 ادامه پیدا کرد. (در مورد آشنایی با رومن گیرشمن به بخش توضیحات اضافه مراجعه فرمایید.)
اضلاع خارجی بنای اصلی محوطه (زیگورات) مربعی به طول ضلع 105 متر است. بنابراین مساحت قاعده زیگورات نزدیک به 11000 مترمربع می‌باشد. برای اینکه عظمت این بنا را که قریب 3300 سال پیش توسط عیلامیان ساخته‌شده را بهتر درک کنیم، فقط کافی است که در این مساحت دو زمین فوتبال استاندارد را از طول به هم بچسبانیم. آنگاه حداقل برای دو زمین بسکتبال جای اضافی وجود خواهد داشت. آن‌گونه که باستان شناسان می‌گویند، زیگورات در پنج طبقه و با ارتفاع تقریبی 52-50 متر و حدود 25000 مترمربع ساخته‌شده است که در گذر زمان و بر اساس عوامل طبیعی (زلزله و فرسایش) و احتمالاً عوامل انسانی، اکنون دو و نیم‌طبقه از آن با ارتفاع تقریبی 25 متر باقی‌مانده است.
بنای زیگورات، توپر و تماماً از خشت و آجر ساخته‌شده است. طبقات این بنا که مجموعه‌ای از میلیون‌ها خشت و آجر است بر روی‌هم قرار ندارند و برای ساخت هر طبقه از کف آجر گذاری شده است. راه ارتباط به طبقات بالا (مانند سایر زیگورات‌ها) از خارج بنا بوده است. در نمای بنای موجود صدها آجر کتیبه دار وجود دارد که روی آن‌ها به خط میخی عیلامی و اکدی نام پادشاه عیلامی و چگونگی ساخت شهر توضیح داده‌شده است. این آجرهای کتیبه دار هم‌اکنون دارای نظم خاصی هستند و تقریباً هر ده رج یک‌بار تکرار شده‌اند. اینکه آیا این نظم و تکرارپذیری مربوط به دوران عیلامی‌ها بوده یا در بازسازی‌های گیرشمن این‌گونه چیده شده‌اند بر این‌جانب پوشیده است، اما اگر این نظمِ ده‌دهی را به دوران عیلامیان مربوط بدانیم، می‌تواند مؤید این مطلب باشد که نظام شمارش اعداد عیلامیان احتمالاً در مبنای ده بوده است.
در سه طرف اضلاع زیگورات سه بنای مدور و مجزا از زیگورات ساخته‌شده است که در مورد نحوه کاربری آن‌ها اتفاق‌نظر وجود ندارد. این ساختارهایی که مساحت قاعده‌شان دایره‌ای شکل است ، شعاع تقریبی یک متر دارند و بخش فوقانی آن‌ها استوانه یا نیم استوانه است. اینکه آیا این بناها از ابتدا به این شکل ساخته‌شده‌اند یا برمبنای استنباط‌های گیرشمن این‌گونه بازسازی گشته‌اند مبهم است. اما به هر صورت، راهنمایان محلی این مکان‌ها را محل ذبح قربانی یا ساعت خورشیدی معرفی می‌کنند. گیرشمن معتقد است که این مکان‌ها پایه‌ای برای قرار دادن مجسمه بوده است. برخی اعتقاددارند این مکان‌ها سکویی برای نشستن بوده است. رضا مرادی غیاث‌آبادی بر اساس مستندات علمی خود اعتقاد دارد که ، این سه بنا که بر روی‌هم مجموعه واحدی را تشکیل می‌دهند، یک رصدخانه یا تقویم آفتابی برای سنجش گردش خورشید و به‌تبع آن نگه‌داشتن حساب سال و سال‌شماری و استخراج تقویم و تشخیص روزهای اول و میانی هر فصل سال یا اعتدالین بهاری و پاییزی و انقلاب‌های تابستانی و زمستانی بوده است. و از نگاه ناظری که در محل رصدخانه ضلع شمالی ایستاده است؛ خورشید در مدتی کوتاه، چندین بار از پشت زیگورات طلوع و غروب ظاهری (مجازی) می‌کند.
مجموعه چغازنبیل به زیگورات خلاصه نمی‌شود.
مساحت مجموعه چغازنبیل حدود 96 هکتار است. این محوطه دارای سه حصار و هفت دروازه بوده است. ظاهراً دروازه اصلی در ضلع شرقی حصار خارجی قرار داشته است. مابین حصارهای اول، دوم و سوم اِلِمان‌های شهری از قبیل کاخ‌های شاهی، کاخ آرامگاه‌ها، معابد، اصطبل و انبارهای نگهداری مواد غذایی و ادوات گوناگون وجود داشته است.
تصفیه‌خانه آب مجموعه چغازنبیل
مابین حصار دوم و سوم تأسیسات تصفیه آب موجود است. این تصفیه‌خانه که به نظر می‌رسد قدیمی‌ترین تصفیه‌خانه جهان است، عیلامی‌ها آب را از فاصله 45 کیلومتری زیگورات، یعنی رودخانه کرخه توسط کانال و با استفاده از اختلاف ارتفاع به این تصفیه‌خانه آورده و پس از انجام عمل تصفیه آب به روش فیزیکی ته‌نشینی و عبور از لایه شنی به مصرف می‌رسانده‌اند. جالب اینجاست که فاصله زیگورات با رودخانه دز کمتر از یک کیلومتر است (عکس شماره 1)و اینکه چرا از آب رودخانه دز استفاده نمی‌شده است بر این‌جانب پوشیده است. در برخی منابع ذکر شده که آب دز در این منطقه غیرقابل استفاده است که این نظریه چندان منطقی به نظر نمی‌رسد. دکتر بهزاد مفیدی سرپرست گروه باستان‌شناسی دانشگاه ماینز آلمان معتقد است که این مجموعه، تأسیسات تصفیه آب جهت ورود به شهر نیست، بلکه مجموعه‌ای جهت جمع‌آوری پسآب‌های شهر است که به خارج از شهر هدایت می‌شده است. با توجه به اینکه این تأسیسات به رودخانه دز نزدیک و از مسیر رودخانه کرخه و کانال‌های ورودی به شهر دور است، تئوری ایشان تا حدودی منطقی به نظر می‌رسد.
زیگورات چغازنبیل امروزه در مرز منطقه عرب و لر زبان قرار دارد اما در گذشته‌های دورتر حوزه زندگی لرهای بختیاری بوده و واژه چغازنبیل در گویش لری به معنای تپه زنبیل شکل است. چون همان‌طور که عرض شد برای سالیان طولانی این مجموعه در زیر خاک مدفون بوده و شکل ظاهری آن فقط به‌صورت تپه بوده است. هرچند که باستان شناسان معتقدند نام باستانی این مجموعه دور اونتش (Dur Untash) است و به دستور اونتش گال(Untash Napirisha) پادشاه قدرتمند عیلامی در مرکز شهر اونتش جهت ستایش خدای نگهبان شهر شوش1250 سال پیش از میلاد مسیح ساخته‌شده است. ظاهراً عیلامی‌ها معتقد بوده‌اند که خدای نگهبان شهر، شب‌ها از بالاترین طبقه زیگورات به آسمان می‌رود و صبح روز بعد بازمی‌گردد.(جهت اطلاعات بیشتر به توضیحات اضافه مراجعه فرمایید.)
زیگورات چغازنبیل یکی از سه اثر ایرانی است که هم‌زمان با تخت جمشید مرودشت و میدان نقش‌جهان اصفهان برای اولین بار در سال 1358 خورشیدی بر اساس معیارهای 3 و 4 به‌عنوان اولین اثر ملی ایران در فهرست جهانی یونسکو ثبت گردید.
موقعیت جغرافیایی:
استان خوزستان، شهرستان شوش. " 30 '00 ْ32 شمالی و "21 '31 ْ48 شرقی. ارتفاع از سطح دریا 70 متر.
نحوه دسترسی:
به دو روش می‌توان به زیگورات چغازنبیل رفت:
1 – از طریق شوش:
پس از طی حدود 15 کیلومتر در آزادراه شوش- اهواز، سمت چپ خود تابلوی هفت‌تپه و زیگورات چغازنبیل را ملاحظه خواهید کرد. در جاده فرعی پس از عبور از هفت‌تپه به چغازنبیل خواهید رسید. تابلوهای راهنمایی مناسب نیست. در سه‌راهی‌ها اگر تابلوی راهنما موجود نبود حتماً از افراد محلی راه زیگورات را بپرسید. اگر از شوش به زیگورات می‌روید، هفت‌تپه سر راه شما قرار دارد. حتماً از منطقه باستانی هفت‌تپه و موزه آن بازدید فرمایید. از راهنمای موزه بخواهید که برای شما در مورد چغازنبیل نیز توضیح دهد.
2- از طریق شوشتر:
پس از خروج از شوشتر، لازم است مجدداً از کارون عبور کرده و در مسیر کشت و صنعت طی طریق نمایید. به خاطر داشته باشید جاده‌ای که طی می‌کنید، جاده اختصاصی کشت و صنعت هفت‌تپه است و در برخی از فصول سال تریلرهای حمل نیشکر به‌وفور در این جاده تردد می‌کنند. جاده دارای سرعت‌گیرهای متعدد و چندین دروازه است. پس از دروازه سوم از محدوده کشت و صنعت خارج می‌شوید و برای رفتن به زیگورات باید به سمت جنوب (سمت چپ) حرکت نمایید. برای اینکه راه را گم نکنید، بهتر است از نگهبانی درب سوم راه را بپرسید. اگر در فصل نیشکر از این جاده عبور می‌کنید، حتماً کنار مزارع نیشکر توقف کنید و خاطره این بخش از کشور را با نیم‌نگاهی یا عکسی زنده نگاه‌دارید.
امکانات رفاهی:
* در محوطه زیگورات هیچ‌گونه امکانات مناسب رفاهی وجود ندارد.
* برای رفت‌وآمد ترجیحاً از خودرو کولردار استفاده نمایید.
* نزدیک‌ترین پمپ‌بنزین در شهر شوش به فاصله 45 کیلومتری است.
* آب آشامیدنی موجود است اما ترجیحاً از آب‌معدنی استفاده کنید.
* رستوران و فروشگاه وجود ندارد. نزدیک‌ترین رستوران‌ها در شهرهای شوش و شوشتر هستند. از اهالی محل در مورد کیفیت رستوران‌ها پرس‌وجو کنید. خصوصاً در فصول گرم سال مراقب ابتلا به عفونت‌های روده‌ای باشید.
* محوطه زیگورات بزرگ است و هیچ‌گونه سایبانی وجود ندارد. گردش شما در محوطه حدود یک ساعت طول خواهد کشید، بنابراین در هنگام گرما و آفتاب شدید از کلاه یا چتر استفاده کنید. کرم ضد آفتاب از سوختگی پوست جلوگیری خواهد کرد.
* کیفیت سرویس‌های بهداشتی متوسط است. توالت فرنگی وجود ندارد.
* سایت در اختیار سازمان میراث فرهنگی است. برای ورود باید بلیط تهیه کرد. مسئولین بیشتر نقش محافظ دارند تا راهنما. درصورتی‌که بروشور درخواست کنید، به شما تحویل خواهند داد.
* اگر می‌خواهید شب را با چادر مسافرتی در کنار زیگورات بگذرانید حتماً از چادرهای کف دار و پوشیده استفاده کنید و مراقب گزش حشرات باشید. توصیه می‌شود چادر خود را نزدیک کیوسک نگهبانی برپا کنید.
امنیت منطقه:
منطقه از امنیت بالایی برخوردار است. شب‌هنگام نورافکن‌های محوطه را روشن می‌کنند که جلوه زیبایی به زیگورات می‌دهد اما جاده منتهی به زیگورات فاقد علائم هشداردهنده و عمدتاً خلوت است. بهتر است مراقب رفت‌وآمد وسایل نقلیه بدون چراغ از قبیل تراکتور، موتورسیکلت و دوچرخه و همچنین عبور حیوانات اهلی از عرض جاده باشید.
بهترین زمان بازدید:
هوای منطقه گرم و دارای غبار محلی است. از اواخر اردیبهشت تا پایان مهرماه، هوا خصوصاً برای افرادی که به زندگی در هوای گرم و شرجی عادت ندارند گرم و آزاردهنده است، بهترین زمان بازدید از آبان ماه تا پایان فروردین‌ماه می‌باشد.
* توضیحات اضافه:
ایلام یا عیلام؟
تمدن عِیلامی را در زبان فارسی به هر دو صورت می‌توان نوشت. اما ازآنجاکه در زبان محاوره امروزه ممکن است با استان و شهر ایلام اشتباه گرفته شود یا ازنظر موقعیت تاریخی یا جغرافیایی سوءتعبیر گردد، از املای عیلام (Eilaam) استفاده‌شده است، هرچند هیچ اصراری بر صحت آن نیست.
زیگورات یا ذیقورات؟
ذیقورات معرب کلمه فارسی زیگورات است. بنابراین شاید شایسته‌تر باشد تا در منابع فارسی از استفاده واژه ذیقورات پرهیز گردد.
زیگورات چیست؟
زیگورات در لغت به معنی بلند و برافراشته ساختن است. زیگورات معبد برج مانندی به‌صورت ساختمان چندطبقه و هرمی شکل می‌باشد که از معمولاً از دور خارجی پله می‌خورده است و در بالای آن قسمت اصلی معبد و احتمالاً قربانگاه قرار داشته است.
* فرهنگ بزرگ سخن، سخن، تهران، 1381، ج 5، ص 3940
خلاصه پژوهش‌های باستانی پروژه چغازنبیل:
جهت اطلاع، به بخش مقالات مربوط به باستان‌شناسی مراجعه فرمایید.
رومن گیرشمن که بود؟
جهت اطلاع از شرح‌حال رومن گیرشمن به بخش مقالات مراجعه فرمایید.
توضیحات عکس‌ها:
عکس شماره 1 :
عکس هوایی از زیگورات چغازنبیل. در پشت معبد رودخانه دز به‌خوبی دیده می‌شود. عکس متعلق به سازمان میراث فرهنگی است.
عکس شماره 2 :
عکس هوایی از زیگورات چغازنبیل. عکس متعلق به سازمان میراث فرهنگی است.
عکس شماره 3 :
ماکت زیگورات چغازنبیل. این ماکت توسط مازیار کاظمی و سعید رحمتی در سال 1379 و در مقیاس یک صدم با چوب درخت گلابی و بر اساس نقشه‌های حفاری گیرشمن، ژاکه، ویکاری، سی بلد، ویدرهد و امبرسون ساخته‌شده است. این ماکت در موزه هفت‌تپه واقع‌شده است.
عکس شماره 4 :
نمای زیگورات در غروب آفتاب. عکس از مهندس محمود سندسی (آرشیتکت).
عکس شماره 5 :
نمایی از زیگورات چغازنبیل.
عکس شماره 6 :
نمایی از زیگورات چغازنبیل.
عکس شماره 7 :
نمایی از زیگورات چغازنبیل.
عکس شماره 8 :
نمایی از زیگورات چغازنبیل.
عکس شماره 9 :
نمایی از زیگورات چغازنبیل.
عکس شماره 10 :
بناهای مدور که در مورد کاربری آن‌ها اتفاق‌نظر وجود ندارد. (به توضیحات متن مراجعه فرمایید.)
عکس شماره 11 :
بناهای مدور که در مورد کاربری آن‌ها اتفاق‌نظر وجود ندارد. (به توضیحات متن مراجعه فرمایید.)
عکس شماره 12 :
بناهای مدور که در مورد کاربری آن‌ها اتفاق‌نظر وجود ندارد. هرچند در این شکل به‌راحتی می‌توان از سایه ایجادشده بر سطح نیم‌دایره به‌عنوان ساعت استفاده نمود.(به توضیحات متن مراجعه فرمایید.)
عکس شماره 13 :
نمایی از زیگورات چغازنبیل.
عکس شماره 14 :
نمایی از زیگورات چغازنبیل که از داخل حصار اول گرفته‌شده است.
عکس شماره 15 :
پله‌های ورودی. در زیگورات چغازنبیل برخلاف زیگورات‌های ناحیه بین‌النهرین برای دسترسی به طبقات بالاتر، پله‌های خارجی که زیگورات را از خارج دور بزند وجود ندارد.
عکس شماره 16 :
یکی از مدخل‌های ورودی به زیگورات.
عکس شماره 17 :
یکی دیگر از پلکان‌های ورودی به طبقات. در سمت چپ تصویر به راه‌آب‌ها دقت فرمایید.
عکس شماره 18 :
نمایی از زیگورات چغازنبیل.
عکس شماره 19 :
این سنگ به‌احتمال بسیار زیاد به‌عنوان پایه برای لولای در استفاده می‌شده است.
عکس شماره 20 :
نمایی از زیگورات چغازنبیل.
عکس شماره 21 :
نمایی از زیگورات چغازنبیل.
عکس شماره 22 :
خانه سرایداری و نگهبانی.
عکس شماره 23 :
نمایی از زیگورات چغازنبیل.
عکس شماره 24 :
نمایی از زیگورات چغازنبیل.
عکس شماره 25 :
سنگی که به‌عنوان نگهدارندِ فوقانی لولای در استفاده می‌شده است.
عکس شماره 26 :
قفل و کلید (زبانه) در.
عکس شماره 27 :
محل قرار گرفتگی مادگی زبانه در.
عکس شماره 28 :
نمایی از زیگورات چغازنبیل.
عکس شماره 29 :
آجرنوشته‌های دیواره معبد.
عکس شماره 30 :
آجرنوشته‌های دیواره معبد.
عکس شماره 31 :
سیستم تصفیه‌خانه. گیرشمن معتقد بوده است که این مجموعه قدیمی‌ترین سیستم تصفیه آب در جهان است. در سمت راست تصویر، گودال بزرگی به عمق حدود چهار متر وجود دارد. اینکه آب از سمت چپ وارد می‌شده و در سمت راست تصفیه می‌شده است یا برعکس، صرفاً در حد گمانه‌زنی است. به توضیحات متن مراجعه فرمایید.
عکس شماره 32 :
سیستم تصفیه آب. به نحوه مهندسی مجموعه دقت فرمایید. نحوه طراحی و دقت در محاسبات، انسان را به شگفتی وا می‌دارد.
عکس شماره 33 :
سنگ‌پایه لولای در.
عکس شماره 34 :
اصطبل نگهداری چهارپایان.
عکس شماره 35 :
جای پای یک کودک که از بیش از سه هزار سال پیش به یادگار مانده است.
عکس شماره 36 :
اگر در فصل برداشت نیشکر از این نواحی عبور کردید، صحنه‌هایی مشابه این تصویر را خواهید دید که مربوط به سوزاندن برگ‌های نیشکر است.
نویسنده و عکس‌ها از: دکتر مسعود شهیدی
تاریخ نگارش: 1389
هرگونه کپی‌برداری به‌منظور تجاری ممنوع است. کپی‌برداری به‌منظور اشاعه فرهنگ گردشگری و با اهداف غیرتجاری درصورتی‌که اجازه مدیر سایت و ذکر منبع بلامانع است.
بازدیدکننده‌ی گرامی: درصورتی‌که از زیگورات چغازنبیل بازدید نمودید، خواهشمند است هرگونه تغییر در مطالب مربوط به امکانات رفاهی یا سایر مواردی که به نظرتان می‌رسد را از طریق لینک نظرات به مدیریت سایت اطلاع دهید تا دیگران نیز از آن بهره‌مند گردند. با تشکر