سازه‌های آبی شوشتر
Shushtar Historical Hydraulic System
این‌جانب بسیاری از نقاط گردشگری ایران‌زمین را دیده‌ام، هرچه در توان داشتم به کاربردم تا جاذبه‌های گردشگری ایران را خوب بشناسم تا بتوانم آن‌ها را به نحو شایسته به هم‌میهنانم و سایر علاقه‌مندان بشناسانم. از میان صدها جاذبه‌ای که در کشور ما حرفی برای گفتن دارند، معدودی از آن‌ها هستند که انسان را به حیرت وا می‌دارند و حس احترام آدمی را نسبت به پیشینیان به‌شدت برمی‌انگیزانند و بی‌گمان آسیاب‌ها و آبشارها و درمجموع سازه‌های آبی شوشتر یکی از آن‌هاست.
این جاذبه‌ی گردشگری که از مفاخر ما ایرانیان است، شاید به دلیل موقعیت جغرافیایی و شاید به دلایل دیگر مهجور مانده است و بسیارند ایرانیانی که از وجود یا کم و کیف آن بی‌خبرند.
بند میزان و رودخانه‌ی گرگر
Meezaan Dam & Gar gar River
رودخانه‌های بزرگ کارون، کرخه و دز که می‌توانند دشت وسیع خوزستان را سیراب کنند، همگی از رشته‌کوه‌های زیبای زاگرس منشأ می‌گیرند. در طول قرن‌ها، بارش باران‌های بهاری در این نواحی، حجم زیادی از سیلاب را روانه‌ی دشت خوزستان می‌کرد. مناطق وسیعی زیر آب می‌رفت و در سایر مواقع سال، بسیاری از نقاط، خشک و بی‌آب می‌ماند. با به قدرت رسیدن ساسانیان، اردشیر بابکان دستور داد تا با احداث یک مسیر فرعی، رودخانه‌ی کارون را در شهر شوشتر به دو قسمت تقسیم کنند. در سال 259 میلادی شاپور اول ساسانی پس‌ازآنکه پابلیوس لوسیوس والریانوس آگوستوس، امپراطور روم را در جنگ ادسا (Edessa) شکست داد، هفتاد هزار سرباز رومی و یونانی یا کشته شدند و یا به اسارت ایرانیان درآمدند. شاپور، والریانوس و بخشی از اسرا را به شهر بیشاپور فرستاد. بخش دیگری از اسرا را به شهر دیگری به نام گندشاپور (جندی‌شاپور) که بین شهرهای شوش و شوشتر واقع‌شده بود، اعزام نمود. با استفاده از نیروی کار اسرا، یک رودخانه‌ی دست کن به طول 32 کیلومتر حفر گردید تا آب رودخانه‌ی کارون را به دو قسمت تقسیم کنند. برای تقسیم آب، به احداث یک سد انحرافی نیاز بود که امروزه به آن بند میزان می‌گویند. این بند بنای ارزشمندی است که از دوره ساسانی تا امروز بر جا مانده و در شمال شرقی شوشتر آب رودخانه‌ی کارون را به دو قسمت تقسیم می‌کند. بند دارای 9 دهانه‌ی آب رو می‌باشد و طول آن 386 متر است. کمترین ارتفاع آن چهار و نیم و بیشترین ارتفاع آن نه متر می‌باشد و با مصالح ماسه‌سنگ، سنگ‌های صخره‌ای و ملات ساروج ساخته‌شده است. ازآنجاکه ایرانیان متأخر عادت دارند تلاش دیگران را به نام خود ثبت کنند، این بند در دوران صفویه به بند خاقان و در دوران قاجاریه به بند محمدعلی‌میرزا معروف بوده و چندین بار مورد مرمت قرارگرفته است.
به نظر می‌رسد تقسیم رودخانه در این قسمت سه هدف را دنبال می‌کرده است:
- 1-جلوگیری از بروز سیلاب‌های شدید
- 2-آب‌رسانی به نواحی خشک و آبیاری زمین‌هایی که با شاخه اصلی رودخانه فاصله داشتند.
- 3-ساخت آسیاب‌های آبی
بند میزان با شماره‌ی 2339 در فهرست آثار ملی ایران ثبت‌شده است.
تونل‌های انتقال آب
بند میزان، رودخانه‌ی کارون را به دو قسمت تقسیم می‌کند. قسمت اصلی و اولیه به شطیط (Shotayt) یا چهاردانگه معروف است. دوسوم آب رودخانه‌ی کارون وارد این بخش می‌شود و شاخه‌ی دوم به گرگر (gar gar) یا گرگر (gor gor) یا دودانگه معروف است و یک‌سوم آب رودخانه‌ی کارون به آن هدایت می‌گردد. کلمه‌ی گرگر یک اصطلاح عامیانه‌ی شوشتری است و به آبی که از بالا به پایین می‌ریزد، اطلاق می‌شود. طول رودخانه‌ی گرگر حدود 32 کیلومتر است که شروع آن بند میزان در شوشتر است و در بند قیر، تقریباً هم‌زمان با رودخانه‌ی دز و شطیط به‌هم‌پیوسته، دوباره رودخانه‌ی اصلی کارون را تشکیل می‌دهند. همان‌طور که گفته شد، این رودخانه‌ی 32 کیلومتری در زمان شاپور اول ساسانی و با استفاده از نیروی انسانی اسرای رومی به‌صورت دست‌کن ساخته‌شده است. به باور این‌جانب علاوه بر نیروی کار بسیار عظیمی که برای احداث یک رودخانه‌ی بزرگ به‌کاررفته است و در برخی نقاط بستر رودخانه بیش از 50 متر از کناره‌های آن گودتر است، نحوه‌ی محاسبه و انتخاب مسیر که توالی و یکسانی جریان آب را مخدوش ننماید با امکانات محدود آن زمان بسیار شگرف می‌نماید. در ابتدای رودخانه‌ی گرگر (حدود سیصد متر پایین‌تر از بند میزان) سدی ساخته‌شده است که آب رودخانه را به سه تونل هدایت می‌کند. این تونل‌ها عبارت‌اند از:
- 1-تونل شهر، که آب را به ضلع شرقی مجموعه می‌رساند.
- 2-تونل بولیتی (Bolayti Tunnel)، که عملاً بیشترین مقدار آب از این تونل رد می‌شود. این تونل عملاً علاوه بر تأمین آبی که برای چرخاندن چندین آسیاب لازم است، وظیفه‌ی انتقال آب اضافه در پشت سد را نیز به عهده دارد و به‌عنوان سرریز نیز عمل می‌کند.
- 3-نیر (neyr) ، تونل‌های باریکی هستند که در دو طرف تونل بلیتی قرار دارند. این تونل‌های فرعی که عرض آن‌ها به پهنای شانه‌ی انسان و ارتفاعشان تقریباً معادل قد انسان یا کوتاه‌تر است، مسیرهای بلندی را طی می‌کنند و عملکرد آن‌ها شبیه قنات است، بدون آنکه مانند قنات‌ها هواکش داشته باشند.
نکته‌ی جالب این است که از داخل همین تونل‌ها آب به مسیرهای مختلف هدایت می‌شود و نهایتاً به آسیاب‌های متعددی می‌رسد که شرحش در زیر خواهد آمد. بر روی این تونل‌ها سدی وجود دارد که امروز بالای آن به بخشی از خیابان تبدیل‌شده است. سازه‌های آبی شوشتر آن‌چنان مهجور مانده‌اند که ممکن است شما بدون آنکه متوجه آن‌ها شوید از خیابان عبور کنید و این ساختار شگرف محاسبات ریاضی و مهندسی هزار و هفت‌صد سال پیش را نبینید.
آسیاب‌های آبی شوشتر
Shushtar Water mills
وقتی وارد مجموعه‌ی آسیاب‌های شوشتر می‌شوید، عناصر متعددی را خواهید یافت که به شرح زیر هستند:
- 1-تونل‌های انتقال آب: علاوه بر تونل‌های اصلی که در بالا عرض کردم، مجموعه‌ی تونل‌های هدایت آب برای آسیاب‌ها مجموعه‌ای شگرف‌اند که تماماً دست کن هستند و در دل کوه به‌وسیله‌ی تیشه کنده‌شده‌اند. وقتی وارد این تونل‌ها می‌شوید، جای تیشه را بر روی بدنه و سقف تونل‌ها به‌وضوح خواهید دید. شگفت‌انگیز اینکه داخل این تونل‌ها در گرمای تابستان شوشتر خنک و قابل‌تحمل هستند.
- 2-سد گرگر: این سد را به دلیل تأسیساتی که بعدها به مجموعه‌ی آسیاب‌های شوشتر اضافه کرده‌اند، عملاً نمی‌توانید ببینید. همین‌قدر می‌توان گفت که ارتفاع سد را در دو دوره زیاد کرده‌اند، یکی در دوره‌ی صفویه برای تسهیلات بهتر عبور و مرور و دیگربار در دوره‌ی پهلوی برای امتداد دادن یکی از خیابان‌های اصلی شهر. آن‌طور که می‌گویند، زمانی یکی از دروازه‌های شوشتر بر روی این سد واقع‌شده بوده و به آن دروازه گرگر می‌گفته‌اند که امروزه از آن نشانی نیست.
- 3-آسیاب‌ها: بنا به گفته‌ی یکی از مسئولان میراث فرهنگی، تا زمانی نه‌چندان دور آسیاب‌های شوشتر فعال بوده‌اند و طبق ادعای ایشان از راه‌های بسیار دور (فارس!) گندم برای آسیاب کردن به این مکان می‌آورده‌اند. هرچند این ادعا با توجه به بعد مسافت و موانع جغرافیایی و اقتصادی چندان باورپذیر نیست، اما با توجه به تعداد زیاد آسیابی که بدون صرف هزینه در این مکان فعال بوده‌اند، قطعاً آسیاب‌های شوشتر یکی از مراکز مهم تهیه‌ی آرد در شمال خوزستان فعلی به‌حساب می‌آمده است. به‌طوری‌که بعد از گذر زمان، دخل و تصرفاتی که در طول ایام در این مجموعه شده و سیل‌های متعدد، هنوز 33 آسیاب در این مجموعه قابل‌شناسایی است. بنابراین، این ادعا که مردم مجبور بوده‌اند ازیک‌طرف گندم را وارد مجموعه کنند و از طرف دیگر (به علت ازدحام) آرد را خارج نمایند، بیراه و گزافه نیست. درعین‌حال چگونگی ساخت، نصب و نحوه‌ی کارکرد آسیاب‌ها در نوع خود منحصربه‌فرد بوده است. پره‌های آسیاب را از چوب درخت کنار (Konaar) می‌ساخته‌اند که بسیار مقاوم است و محور چرخش آن نیز برخلاف آسیاب‌های اروپایی، افقی بوده است. برای آگاهی بهتر به‌عکس شماره 21 مراجعه فرمایید.
- 4-سیکا: به محلی می‌گویند که در گذشته کانال آب بوده است و با ارتفاع کمی در مجاورت رودخانه قرار دارد. در حال حاضر سیکا دارای یک حوض کوچک و جوی باریکی است و فضای بسیار دل‌نشینی است که می‌توانید در آن دقایقی را صرف کنید و پس از عبور از حفره‌های دست کن، با رودخانه عکس بگیرید. گفته می‌شود زمانی این مکان تفرج‌گاه شوشتری‌ها بوده (عکس شماره 16)
- 5-دوپولون: پل کوچک دو دهانه‌ای است که در قسمت غربی محوطه قرارگرفته و این قسمت را به سایر بخش‌های مجموعه مرتبط می‌سازد. مصالح به‌کاررفته در آن عبارت‌اند از: سنگ، آجر پخته و ملاط ساروج.
- 6-راه‌پله‌ی بخش غربی: این راه‌پله در گذشته برای خروج از مجموعه مورد استفاده بوده است و در حال حاضر مسدود است.
- 7-چهارطاقی: چهارطاقی یا به گویش عامیانه چارطاقی به بناهایی اطلاق می‌شود که دارای شکل متقارن چهاروجهی با قاعده‌ی مربع هستند و از چهار ستون و چهار طاق تشکیل‌شده‌اند که بر روی آن سقف (گنبدی یا ساده) سوار شده است. قدمت چهارطاقی‌ها به بیش از دو هزار سال پیش برمی‌گردد و به نظر می‌رسد محلی برای نیایش میترا (مهر) یا نیایش زُروانیان بوده است. بسیاری از چهارطاقی‌ها بعد از حاکمیت اسلامی تغییر کاربری دادند و به صحن اصلی مسجد یا نمازخانه تبدیل گردیدند. چهارطاقی در منتهی‌علیه سمت غربی مجموعه و در کنار راه‌پله قرار دارد و کاملاً مورد مرمت و بازسازی واقع‌شده است.
- 8-نیروگاه برق: دومین نیروگاه برق‌آبی ایران در سال 1312 در این مجموعه ساخته شد. این نیروگاه موسوم به نیروگاه نمکی، برق 110 ولت تولید می‌نمود. در سال 1323 نیروگاه نمکی جای خود را به کارخانه‌ی برق مستوفی داد که اکنون بقایایی از این نیروگاه و سالن آن باقیمانده است.
- 9-کارخانه یخ‌سازی: این کارخانه به نام کارخانه یخ جولازاده در سال 1334 ساخته شد و تا چند سال پس از انقلاب نیز فعال بوده است. بقایای تأسیسات کارخانه‌ی یخ‌سازی در ضلع غربی محوطه واقع‌شده است.
- 10-تلمبه‌خانه: از سال 1341 بخشی از آب موردنیاز شهر شوشتر را این تلمبه‌خانه تأمین می‌کرده است.
مجموعه‌ی آبشارهای شوشتر در سال 1377 خورشیدی با شماره‌ی 2181 در فهرست آثار ملی ایران ثبت گردید.
ثبت جهانی
این مجموعه‌ی بی‌نظیر به همراه سایر متعلقات مربوط به آن ازجمله بند‌میزان، رودخانه‌ی گرگر و ... در سال 2009 (5 تیر 1388) طی نشست سی‌وسوم سازمان یونسکو به‌عنوان دهمین مجموعه‌ی آثار تاریخی ایران بر اساس معیارهای یک، دو و پنج این سازمان تحت عنوان " نظام آبی تاریخی شوشتر " با شماره 1315 در فهرست آثار ماندگار جهانی ثبت گردید.
موقعیت جغرافیایی:
استان خوزستان، شهر شوشتر. " 42 '02 ْ32 شمالی و "31 '51 ْ48 شرقی. ارتفاع از سطح دریا 85 متر.
نحوه دسترسی:
سازه‌های آبی شوشتر تقریباً در مرکز شهر شوشتر در خیابان شریعتی، بین میدان هفده شهریور و میدان پانزده خرداد واقع‌شده است. برای رسیدن به شوشتر از تهران باید از شهرهای: قم، اراک، بروجرد، خرم‌آباد، اندیمشک و دزفول عبور نمایید.
امکانات رفاهی:
* سایت در اختیار سازمان میراث فرهنگی است. برای ورود باید بلیط تهیه کرد.
* درصورتی‌که بروشور درخواست کنید، به شما تحویل خواهند داد.
* برای رفت‌وآمد ترجیحاً از خودرو کولردار استفاده نمایید.
* پمپ‌بنزین و پمپ گاز در داخل شهر وجود دارد.
* آب آشامیدنی موجود است. در فصول گرم سال ترجیحاً از آب‌معدنی استفاده کنید.
* رستوران و فروشگاه وجود دارد. خصوصاً در فصول گرم سال مراقب ابتلا به عفونت‌های روده‌ای باشید.
* شوشتر امکانات اقامتی چندانی ندارد. بخصوص در ایام نوروز به‌احتمال زیاد با مشکل تهیه‌ی هتل مواجه خواهید بود. در ایام معمولی سال، پیدا کردن جای مناسب برای کمپینگ راحت نیست.
* کیفیت سرویس‌های بهداشتی متوسط است. توالت فرنگی وجود ندارد.
* آنتن دهی تلفن همراه مطلوب است.
* اگر به هوای گرم عادت ندارید، بازدید از شوشتر در تابستان ممکن است برایتان چندان مطلوب نباشد.
* پیدا کردن جای پارک مناسب در ایام شلوغ کار راحتی نیست.
امنیت منطقه:
شهر شوشتر از امنیت قابل‌قبول برخوردار است. هرچند توصیه می‌کنم در هنگام بازدید، وسایل باارزش خود را در داخل اتومبیل نگذارید. سعی کنید قبل از پایان روز در شوشتر یا یکی از شهرهای اطراف اسکان پیدا کنید. حرکت شبانه و همراه با خستگی می‌تواند شما را از لذت سفر محروم کند.
بهترین زمان بازدید:
هوای منطقه گرم و دارای غبار محلی است. از اواخر اردیبهشت تا پایان مهرماه، هوا خصوصاً برای افرادی که به زندگی در هوای گرم و شرجی عادت ندارند گرم و آزاردهنده است، بهترین زمان بازدید از آبان ماه تا پایان فروردین ماه می باشد. آسیاب های شوشتر در هنگام پرآبی از جلوه ای بسیار زیباتر برخوردارند. با توجه به اینکه در سال های اخیر میزان آب رود کارون کم شده است، بازدید در فصول پربارندگی جذاب‌تر است.
توضیحات عکس‌ها:
عکس شماره 1 :
مجموعه‌ی آسیاب‌های شوشتر، نمای غربی
عکس شماره 2 :
عکس هوایی از رودخانه کارون. 1- بند میزان 2- سد گرگر 3- آسیاب‌های شوشتر 4- شطیط یا چهاردانگه 5- گرگر یا دودانگه 6- رودخانه کارون 7 – بقایای پل تاریخی شوشتر (عکس متعلق به Google Earth است)
عکس شماره 3 :
نمایی از بند میزان. متأسفانه در سال‌های اخیر وجود ریزگردها فضای منطقه را غبارآلود کرده است.
عکس شماره 4 :
نمایی از بند میزان
عکس شماره 5 :
نمایی از بند میزان. بخش‌های قدیمی و مرمت‌شده‌ی بند در این عکس به‌خوبی مشهود است.
عکس شماره 6 :
برج کوچکی که در کنار بند میزان ساخته‌شده و قدمت آن به دوره‌ی ساسانی برمی‌گردد. عملکرد این برج دقیقاً مشخص نیست.
عکس شماره 7 :
نمای سد گرگر از پشت. تونل بلیتی در این عکس دیده می‌شود.
عکس شماره 8 :
نمای شرقی تأسیسات آسیاب‌های شوشتر. اماکنی که در بالای عکس می‌بینید منازل مسکونی مردم است. نکته‌ی جالبی که توجه مرا به خود جلب کرد و بخصوص در سمت چپ تصویر خودنمایی می‌کند میزان قابل‌توجهی از کوه است که توسط اسیران رومی کنده شده تا رودخانه بتواند جریان پیدا کند.
عکس شماره 9 :
نمای جنوبی آسیاب‌های شوشتر. این عکس از روی سد گرگر و از خیابان گرفته شده است.
عکس شماره 10 :
برخی از کانال‌ها و تأسیسات در اثر مرور زمان خراب‌شده‌اند. اما در شرایط فعلی یک خوبی دارند و آن اینکه می‌توانید شکل کانال‌ها را بدون اینکه مجبور باشید بروید توی کانال! ببینید.
عکس شماره 11 :
نمایی از دوپولون.
عکس شماره 12 :
بقایایی از تأسیسات خنک‌کننده‌ی کارخانه یخ. به سمت راست عکس دقت کنید: ظاهراً خیلی طول می‌کشد تا ما بیاموزیم که هر جا رسیدیم زباله‌های خود را نیندازیم.
عکس شماره 13 :
در هنگام پر آبی رودخانه‌ی کارون، آب خروجی از تونل و آبشارها بسیار زیاد است.
عکس شماره 14 :
نمای شمالی آسیاب‌های شوشتر. در این تصویر سد گرگر، نرده‌ها و چراغ‌های خیابان بالای سد و سالن کارخانه‌ی برق به‌خوبی مشاهده می‌شود.
عکس شماره 15 :
در این تصویر فشار آبی را که از یکی از تونل‌ها خارج می‌شود و پره‌های آسیاب را می‌چرخانده مشاهده می‌کنید.
عکس شماره 16 :
سیکا.
عکس شماره 17 :
یکی از دالان‌های خروجی آب. جای تیشه را بر روی دیواره می‌توانید ببینید.
عکس شماره 18 :
نمایی دیگر از سیکا
عکس شماره 19 :
تصویری از ضلع غربی آسیاب‌های شوشتر و تأسیسات آن.
عکس شماره 20 :
تصویری از ضلع شرقی آسیاب‌های شوشتر و تأسیسات آن.
عکس شماره 21 :
یک آسیاب که جهت آشنایی بازدیدکنندگان با نحوه‌ی کار آسیاب ساخته‌شده و در معرض دید عموم قرار داده‌اند. (عکس از: سارا شفیع خانی)
عکس شماره 22 :
یک فضای آسیاب که مورد مرمت قرارگرفته تا حس و فضای آسیاب‌های قدیمی را برای بازدیدکنندگان ایجاد کند. (عکس از: سارا شفیع خانی)
عکس شماره 23 :
عکس هوایی مربوط به سالیان پیش که سیل بخشی از تأسیسات آسیاب‌ها را به زیر آب برده است.
نویسنده و عکس‌ها از: دکتر مسعود شهیدی
تاریخ نگارش: 1391
هرگونه کپی‌برداری به‌منظور تجاری ممنوع است. کپی‌برداری به‌منظور اشاعه فرهنگ گردشگری و با اهداف غیرتجاری درصورت اجازه مدیر سایت و ذکر منبع بلامانع است.
بازدیدکننده‌ی گرامی: درصورتی‌که از سازه‌های آبی شوشتر بازدید نمودید، خواهشمند است هرگونه تغییر در مطالب مربوط به امکانات رفاهی یا سایر مواردی که به نظرتان می‌رسد را از طریق لینک نظرات به مدیریت سایت اطلاع دهید تا دیگران نیز از آن بهره‌مند گردند. با تشکر