گنبد سلطانیه
Dome of Soltaniyeh
گنبد سلطانیه در عهد ایلخانی به دستور سلطان‌محمد خدابنده، هشتمین پادشاه دوره‌ی ایلخانی ساخته‌شده است. سلطانیه بعد از مراغه و تبریز سومین پایتخت دوره‌ی ایلخانی بوده است. نام قدیمی سلطانیه به معنی شکارگاه شاهی است و پادشاهان ایلخان از این مکان برای تفریح و شکار استفاده می‌کرده‌اند. این بنا توسط اولجایتو پسر ارغون‌خان بناشده است. اولجایتو در ابتدا پیرو آیین پدری (شمنیسم) بوده است. سپس آیین مادر را انتخاب می‌کند و مسیحی می‌شود و اسمش را به نیکلاس تغییر می‌دهد. بعدها تحت تأثیر علامه حلی و یکی از همسرانش و وزیرش شیخ فضل‌الله مجدداً تغییر مذهب می‌دهد و اسلام را انتخاب نموده و نام سلطان محمد خدابنده را انتخاب می‌کند. سلطان محمد خدابنده این بنا را طی سال‌های 703 تا 713 هجری قمری می‌سازد. هدف از ساخت بنا این بوده که قبر علی ع را از نجف به این مکان منتقل نماید. ازآنجاکه نبش قبر در اسلام حرام است این عمل با مخالفت علمای نجف روبرو شد و منتفی گردید. بعد این مکان آرامگاهی برای خود سلطان محمد خدابنده می‌شود.
گنبد سلطانیه دارای عظمت و معماری پیچیده‌ای است که در نوع خود منحصربه‌فرد است. گنبد سلطانیه ازنظر ارتفاع بعد از کلیسای سانتا ماریای ایتالیا و مسجد ایاصوفیه ترکیه سومین گنبد جهان است. با الهام گرفتن از هشت در بهشت، این بنا را هشت‌ضلعی ساخته‌اند و طول هر ضلع 17 متر است. ساختمان هشت در، هشت ایوان و هشت مناره دارد و دارای سه بخش گنبدخانه، تربت‌خانه و سرداب است.
تربت‌خانه در ضلع جنوبی واقع‌شده است. به این دلیل به آن تربت‌خانه گفته می‌شود که روی دیوارهای محراب روبروی در با دو خط ثلث و کوفی با استفاده از تربت امام حسین ع سوره الملک نوشته‌شده است. طول تربت‌خانه حدود 17 متر، عرض آن حدود 8 متر و ارتفاع آن 16 متر است.
کلیه دیوارهای گنبد سلطانیه کتیبه است. دورتادور طبقه‌ی هم‌کف سوره‌ی فتح نوشته‌شده است. در شرقی، در اصلی ورودی به آرامگاه است که در بالای آن آیت‌الکرسی نوشته‌شده است. داخل ایوان طبقه‌ی اول سوره اخلاص (توحید) نوشته‌شده است. شش بار سبحان‌الله، پنج بار نام محمد ص، پنج بار نام علی ع، محمد رسول‌الله، سلطان ظل‌الله، کتیبه علی، کتیبه محمد و ... به چشم می‌خورد. سوره‌های الانبیاء، المومنون و الملک سوره‌هایی هستند که روی بدنه‌ها نوشته‌شده‌اند. کلیه دیوارهای طبقه‌ی اول و دوم با کتیبه‌هایی با نام محمد و علی و یک نشان‌واره به نام اتحاد پوشیده شده است.
گنبد دو دوره تزئینات دارد. دوره‌ی اول تزئینات آجر و کاشی هستند و دوره‌ی دوم گچ و نقاشی روی گچ است که روی دوره‌ی اول را پوشانده است.
سرداب از دیگر فضاهای جانبی گنبد است. سرداب در ضلع جنوبی و در زیر تربت‌خانه ساخته‌شده است. برخی معتقدند که سرداب پیش از ساخت گنبد ساخته‌شده است. سلاطین ایلخانی به پیروی از اعتقادات و آیین ایل‌وتبار خویش، اجساد مردگان را در گورهای سردابه‌ای در زیرزمین قرار می‌دادند و به‌تناسب با جایگاه اجتماعی فرد، اسباب و زیورآلات در کنار جسد دفن می‌کردند. هرچند طی کاوش‌های به‌عمل‌آمده هیچ‌گونه شواهدی دال بر وجود قبر در سردابه به دست نیامده است اما بنابر اظهار مورخین و برخی از محققین، سلطان محمد خدابنده در همین سرداب دفن شده است.
گنبد سلطانیه 110 پله دارد که در حروف ابجد مترادف با نام علی ع است. ساختمان سه‌طبقه دارد. ایوان‌های طبقه‌ی اول به سمت داخل است و ایوان‌های طبقه‌ی دوم به سمت بیرون است. ارتفاع گنبد 48 متر و نیم است. قطر دهانه‌ی مرکزی گنبد نیز 25 متر و نیم است. پی بنای گنبد سلطانیه نیم متر است. بنابراین هرچه بالاتر می‌رویم به جهت کاهش وزن و فشار وارده بر دیوارها، میزان فرورفتگی‌ها و فضاهای خالی بیشتر می‌شود. از طرف دیگر وجود هشت مناره‌ی قرینه باهم نیروی رانشی گنبد به سمت خارج را به‌خوبی مهار می‌نماید.
دورتادور گنبد مکان‌هایی ساخته بودند که به آن‌ها مناطق عام‌المنفعه یا ابواب‌البر می‌گفتند و اکنون چیزی از آن‌ها باقی نمانده است. گنبد، ساختمان‌های اطراف و ارگ سلطنتی دارای حصاری بوده که 16 برج و بارو داشته است. گفته می‌شود که این حصار به همراه بخشی از کتیبه‌ها به دستور میرانشاه تخریب‌شده است.
از نکات قابل‌ذکر در بازدید از گنبد سلطانیه یکی این است که مرمت کاشی‌کاری گنبد پس از سال‌ها بالاخره در آبان ماه 1387 پایان پذیرفته است. نکته‌ی دیگر این‌که در زیر گنبد مجموعه‌ی داربست به هم تنیده‌ای مشاهده می‌شود که بیش از 45 سال پیش توسط باستان شناسان ایتالیایی ساخته‌شده و اکنون پس از سال‌ها، بی‌آنکه هیچ کاری در مرمت بخش‌های فوقانی سقف گنبد انجام شود، این داربست چشم را می‌آزارد.
در پایین سردر ورودی به مجموعه‌ی گنبد سلطانیه، موزه‌ی کوچکی ساخته‌شده است که تعدادی عکس و مقداری از اشیاء باقیمانده از دوران‌های گذشته که در منطقه سلطانیه کشف‌شده‌اند در معرض دید بازدیدکنندگان قرارگرفته است.
گنبد سلطانیه در سال 1310 جزء آثار ملی ایران شناخته شد و در 24 تیرماه 1384 نیز به‌عنوان هفتمین اثر ماندگار ایرانی در فهرست جهانی یونسکو ثبت‌شده است.
* منبع: عمده‌ی مطالب برگرفته از توضیحات خانم زهرا محمدی (راهنمای حاضر در گنبد سلطانیه) و بروشورها است.
موقعیت جغرافیایی:
استان زنجان، شهر سلطانیه. " 02 '26 ْ36 شمالی و "40 '47 ْ48 شرقی. ارتفاع از سطح دریا 1786 متر.
نحوه دسترسی:
گنبد سلطانیه در 36 کیلومتری شرق زنجان و در مسیر جاده‌ی قدیم قزوین، تاکستان–زنجان واقع‌شده است. اگر از تهران و از طریق اتوبان قزوین–زنجان به مقصد سلطانیه حرکت می‌فرمایید لازم است قبل از رسیدن به محاذات سلطانیه از اتوبان خود را به جاده قدیم قزوین–زنجان برسانید. آسفالت این مسیر مطلوب است.
اگر از استان‌های کرمانشاه یا همدان قصد بازدید گنبد سلطانیه را کردید، می‌توانید مسیر همدان، کبودرآهنگ، شیرین سو، قیدار و سلطانیه را انتخاب فرمایید. این مسیر کاملاً آسفالت، یک بانده و دوطرفه است.
امکانات رفاهی:
* محوطه‌ی گنبد سلطانیه پارکینگ اختصاصی ندارد اما معمولاً در خیابان‌های اطراف جای مناسب برای پارک اتومبیل وجود دارد. وسایل گران‌قیمت خود را در داخل اتومبیل نگذارید.
* برای ورود به محوطه لازم است ورودیه پرداخت کنید. سایت در اختیار سازمان میراث فرهنگی است.
* مجموعه در تمام روزهای هفته از 8 صبح تا 8 شب باز است. عاشورا، 28 صفر و شهادت علی ع تعطیل است.
* بروشور به زبان فارسی موجود است. درصورتی‌که درخواست کنید در اختیار شما قرار داده می‌شود.
* فیلم گنبد سلطانیه با توضیحات به زبان فارسی جهت فروش موجود است. عملاً کسی برای گردشگران خارجی اهمیتی قائل نیست تا فیلم، بروشور یا کتاب در این زمینه ارائه دهد.
* راهنمای فارسی‌زبان موجود است. برای گردشگران خارجی معمولاً راهنمای مسلط به زبان انگلیسی حضور دارد.
* محدودیتی برای عکس‌برداری و فیلم‌برداری وجود ندارد.
* آب آشامیدنی موجود است.
* نمازخانه وجود دارد.
* سرویس‌های بهداشتی دارای کیفیت قابل‌قبول هستند. توالت فرنگی موجود است اما نمی‌دانم چرا در آن‌ها را بسته‌اند.
* در شهر سلطانیه چندین رستوران و اغذیه‌فروشی موجود است. اظهارنظر در مورد کیفیت غذا و تمیزی آن‌ها بستگی به دیدگاه و خواسته‌های شما دارد.
* در محوطه‌ی گنبد یک حمام سنتی به نام حمام سالار وجود دارد که قدمت آن به دوره‌ی قاجاریه برمی‌گردد. این حمام فعلاً به‌صورت رستوران سنتی درآمده است که در حال حاضر تعطیل است.
* با فاصله‌ی کوتاهی از گنبد پمپ‌بنزین و پمپ CNG وجود دارد.
* آنتن دهی تلفن همراه مطلوب است.
* اگر قصد اقامت دارید می‌توانید از خانه‌ی معلم استفاده کنید. هرچند محل اقامت مناسب‌تر را می‌توانید در شهرهای زنجان یا قزوین جستجو کنید. در خانقاه چلبی‌اوغلو یک هتل (حدود یک کیلومتری گنبد) با سبک معماری سنتی ساخته‌شده است که متأسفانه فعلاً تعطیل است.
* تعداد پله‌های ساختمان زیاد است و برای افرادی که ناراحتی پیشرفته استخوانی دارند مناسب نیست.
* ایوان طبقه‌ی سوم فاقد حفاظ است. به دلیل خطر سقوط، مراقب کودکان خود باشید.
امنیت منطقه:
این منطقه از کشور دارای امنیت بالایی است و مشکلی برای گردشگران به وجود نمی‌آید.
بهترین زمان بازدید:
گنبد سلطانیه عملاً در مجاورت شاهراه اصلی شمال غرب کشور است. در هر موقع از سال می‌توانید از این گنبد بازدید فرمایید. هرچند سرسبزی منطقه در ماه‌های اردیبهشت و خرداد زیبایی بیشتری دارد.
* توضیحات اضافه:
تپه نور، بقعه‌ی ملا حسن کاشی، خانقاه چلبی‌اوغلو و معبد داش‌کسن از دیگر آثار دیدنی منطقه سلطانیه است. در خصوص بقعه چلبی‌اوغلو و معبد داش‌کسن به‌زودی در همین وب‌سایت اطلاعات داده خواهد شد.
فهرست اماکن ارزشمند ایرانی که ثبت فهرست جهانی یونسکو شده‌اند:
1- زیگورات چغازنبیل شوش 1979
2- تخت جمشید (پارسه)مرودشت 1979
3- میدان نقش‌جهان اصفهان 1979
4- تخت سلیمان تکاب 2003
5- پاسارگاد فارس 2004
6- ارگ بم 2004
7- گنبد سلطانیه زنجان 2005
8- بیستون کرمانشاه 2006
9- قره‌کلیسا چالدران و کلیسای سنت استپانوس جلفا 2008
10- سازه‌های آبی شوشتر 2009
11- مجموعه تاریخی بازار تبریز 2010
12- آرامگاه شیخ صفی‌الدین اردبیلی 2010
13- باغ ایرانی 2011
14- مسجد جامع اصفهان 2012
15- برج گنبد قابوس 2012
16- کاخ گلستان 2013
17- شهر سوخته 2014
18- روستای میمند شهربابک 2015
19- شوش 2015
20- قنات ایرانی 2016
21- دشت لوت 2016
22- شهر تاریخی یزد 2017
23- چشم‌انداز باستان‌شناسی ساسانی منطقه فارس 2018
24- جنگل‌های هیرکانی 2019
* توضیحات عکس‌ها:
عکس شماره 1 :
نمایی از گنبد سلطانیه
عکس شماره 2 :
نمایی از گنبد سلطانیه
عکس شماره 3 :
سردر ورودی به محوطه. فروش بلیط، فروشگاه، موزه، سرویس‌های بهداشتی و نمازخانه در این بخش قرار دارند.
عکس شماره 4 :
محوطه‌ی گنبدخانه. انبوهی از داربست فلزی و چوبی نه‌تنها از ابهت مجموعه می‌کاهد بلکه عملاً هیچ دلیلی برای سرپا بودن آن وجود ندارد. چراکه سال‌هاست هیچ کاری در این حوزه انجام‌نشده است.
عکس شماره 5 :
نمایی از ورودی تربت‌خانه (بالا) و سرداب (پایین)
عکس شماره 6 :
نقش‌های سالم مانده در ایوان طبقه‌ی اول
عکس شماره 7 :
هنر گچ‌کاری در گنبدخانه
عکس شماره 8 :
نرده‌ی سنگی در ایوان طبقه‌ی دوم
عکس شماره 9 :
نرده‌ی چوبی در ایوان طبقه‌ی اول
عکس شماره 10 :
نمای باز از ورودی تربت‌خانه
عکس شماره 11 :
یکی از مناره‌ها که مورد مرمت قرارگرفته است.
عکس شماره 12 :
نقش روی آجرها. یکی از آفت‌های آثار باستانی ایران، هنرنمایی! افراد بی‌مغزی است که آن‌قدر خود را مهم می‌پندارند و آن‌چنان اثری را که بازدید می‌کنند بی‌اهمیت می‌انگارند که بر روی آن یادگاری می‌نویسند. چیزی که شاید هیچ‌گاه بازنگردند تا دوباره هنرنمایی خود را ببینند.
عکس شماره 13 :
تربت‌خانه. از این مکان در حال حاضر برای ارائه کتب و خدمات سمعی بصری استفاده می‌شود.
عکس شماره 14 :
در پایین ورودی به مجموعه‌ی گنبد سلطانیه فضایی را برای موزه اختصاص داده‌اند که در آن علاوه بر نصب تصاویر قدیمی از گنبد سلطانیه، مقداری اشیاء قدیمی که در این منطقه کشف‌شده است در معرض دید بازدیدکنندگان قرارگرفته است.
عکس شماره 15 :
نمایی از محوطه‌ی گنبد سلطانیه. حمام سالار نیز در این محوطه دیده می‌شود.
عکس شماره 16 :
گنبد سلطانیه
عکس شماره 17 :
گنبد سلطانیه
عکس شماره 18 :
گنبد سلطانیه
عکس شماره 19 :
گنبد سلطانیه و ساختمان‌های مجاور مربوط به آن که هیچ توضیحی نیز در کنارش نوشته‌نشده است. عکس مربوط به اردیبهشت 1387 است. در آن زمان هنوز مرمت گنبد به اتمام نرسیده بود.
عکس شماره 20 :
یکی از مناره‌هایی که مرمت نشده است.
عکس شماره 21 :
نقاشی از گنبد سلطانیه که توسط E. Weidenbach کشیده شده است.
عکس شماره 22 :
نمای گنبد سلطانیه در سال 1311 هجری قمری ( 1272 خورشیدی ). عکس توسط عبدی خان‌زاده عکاس معروف ناصرالدین‌شاه برداشته‌شده است.
عکس شماره 23 :
نمای گنبد سلطانیه در دوره‌ی ناصری.
عکس شماره 24 :
طرحی از سلطانیه و گنبد معروف آن که توسط شاردن (Sir Jane Chardin) در سال 1673 کشیده شده است. کاروانسرای شاه‌عباسی، گنبد سلطانیه، بقعه‌ی ملا حسن کاشی و یک میل (منار) که اکنون اثری از خیلی از آن‌ها نیست در تصویر دیده می‌شود. آن‌ها که برای شناخت کشورهای دیگر پای در راه سفر می‌گذاشتند، علاوه بر شجاعت و دانش، از هنرهای دیگری همچون نقاشی نیز برخوردار بوده‌اند.
عکس شماره 25 :
گنبد سلطانیه
عکس شماره 26 :
گنبد سلطانیه
عکس شماره 27 :
نویسنده در گنبد سلطانیه
نویسنده و عکس‌ها: دکتر مسعود شهیدی
تاریخ نگارش: 1391
ویرایش: 1399
***
هرگونه کپی‌برداری به‌منظور تجاری ممنوع است. کپی‌برداری به‌منظور اشاعه فرهنگ گردشگری و با اهداف غیرتجاری درصورتی‌که اجازه مدیر سایت و ذکر منبع بلامانع است.
بازدیدکننده‌ی گرامی: درصورتی‌که از گنبد سلطانیه بازدید نمودید، خواهشمند است هرگونه تغییر در مطالب مربوط به امکانات رفاهی یا سایر مواردی که به نظرتان می‌رسد را از طریق لینک نظرات به مدیریت سایت اطلاع دهید تا دیگران نیز از آن بهره‌مند گردند. با تشکر