آنوبانینی

Annubanini

نقش برجسته و کتیبه‌ی آنوبانینی بر صخره‌ای واقع در کوه میان‌کل (Miyan-kal) در مرکز شهر سر پل زهاب واقع‌شده است. شاید بتوان گفت که این نقش برجسته، بعد از نقش برجسته‌ی نرم‌سین (Naram-sin) قدیمی‌ترین نقش برجسته در سرزمین کهن ایران‌زمین و قدیمی‌ترین نقش برجسته در جغرافیای سیاسی امروز ایران است و قدمت آن به 2300 سال پیش از میلاد مسیح برمی‌گردد.

لولوبی‌ها (Lullubi) قومی بودند که در هزاره‌ی سوم پیش از میلاد در نواحی غربی زاگرس و سرزمین‌هایی که بخش عمده‌ی آن هم‌اکنون در استان سلیمانیه عراق واقع‌شده، زندگی می‌کردند. بر اساس مستندات تاریخی، لولوبی‌ها یک‌بار توسط سارگن اکدی (Sargon Agade) و یک‌بار به دست نرم‌سین اکدی شکست‌خورده‌اند. این کوه‌نشینان در زمان صلح با بابلی‌ها دادوستد می‌کردند و در این تعامل صلح‌آمیز، تحت نفوذ همسایگان متمدن‌تر قرار می‌گرفتند. هرچند هرگاه قدرت بابلی‌ها رو به کاهش می‌گذاشت، لولوبی‌ها هم مثل سایر ملل ازجمله گوتی‌ها، کاسی‌ها و عیلامی‌ها بدشان نمی‌آمد به بابل حمله کنند. یکی از مهم‌ترین راه‌های ارتباطی بین میانرودان (بین‌النهرین) و فلات ایران، منطقه‌ی تحت نفوذ لولوبی‌ها و گردنه‌ی استراتژیک پاتاق بوده و البته امروز هم این گردنه‌ی استراتژیک اهمیت خود را حفظ کرده است. بنابراین قوم لولوبی حرکت کاروان‌ها و تجارت در این منطقه را تحت نفوذ خود درآوردند. هرچند لولوبی‌ها در گذر زمان و در مقیاس تاریخ چند هزارساله‌ی ایران‌زمین، دیری نپاییدند، اما وجود نقش برجسته و کتیبه‌ی آنوبانینی آنان را در تاریخ حیات بشری جاودانه ساخته است.

نقش برجسته‌ی آنوبانینی

نقش برجسته‌ای که امروز به آنوبانینی معروف است، آنوبانینی پادشاه معروف لولوبی‌ها را نشان می‌دهد. در این نقش، پادشاه لولوبی‌ها با ریشی طویل و مربع، کلاهی مدور، جامه‌ای کوتاه، مسلح به کمان و نوعی تبر ابتدایی دیده می‌شود. او پای خود را بر دشمنی که بر زمین افتاده، نهاده است. در مقابل او رب‌النوع نی‌نی (Ninni) با کلاهی بلند و جامه‌ای پشمین و پرزدار و شرابه‌دار که تا پای او می‌رسد، ایستاده. او یک دست را به‌سوی شاه دراز کرده و در دست دیگر انتهای طنابی را گرفته که در بخش بالایی دو اسیر و در بخش پایینی شش اسیر را به هم‌بسته و همه‌ی آن‌ها برهنه‌اند و دست‌هایشان از عقب بسته‌شده است. درمجموع در این نقش نه اسیر مشاهده می‌شود. رب‌النوع نی‌نی همان اینانا یا آناهیتا است. سر‌پرسی‌سایکس (Sir Percy Sykes) نام رب‌النوع را ایشتار ذکر می‌کند. میخائیل میخائیلویچ دیاکونوف معتقد است کلاهی که بر سر یکی از اسیران است متعلق به مادی‌های شرق بوده که در هزاره‌ی اول قبل از میلاد زیست می‌کرده‌اند. ارتفاع نقش آنوبانینی از زمین 16 متر است. پدیده‌ی فرسایش طی سال‌های بسیار آن را مخدوش کرده، هرچند بیشترین صدمات را طی جنگ ایران و عراق به خود دیده است. 

در پایین و سمت راست نقش برجسته ، کتیبه‌ی آنوبانینی قرار دارد که به زبان اکدی حک‌شده و معنای آن چنین است: "آنوبانینی پادشاه توانای لولوبی نقش خود و الهه‌ی ایشتار را در کوه پاتیر رسم کرده است و آن‌کس که این لوح را محو کند به نفرین و لعنت آنو، آنوتوم، بل، بلیت، رامان، ایشتار، سین و شمش گرفتار باد و نسل او بر باد رود." همه‌ی قراین دال بر این است که لولوبی‌ها خطی مخصوص به خود نداشته‌اند و آنان کم‌وبیش تحت نفوذ تمدن بابل بوده‌اند و در اثر تماس مداوم، زبان و خط اکدی را آموخته و به کار می‌برده‌اند. رومن گیرشمن معتقد است که نقش برجسته‌ی آنوبانینی سهمی عظیم و پایدار در تعریف "ایرانیَت" ایفا می‌کند، به‌گونه‌ای که طی تاریخ متمادی ایران، بسیاری از پادشاهان به تقلید از آن اقدام کرده و حکاکی‌های بسیاری در مناظر و معابر کاروان‌ها پدید آمدند تا در تاریخ ماندگار شوند. یکی از مهم‌ترین این برداشت‌ها را می‌توان به نقش برجسته‌ی بیستون نسبت داد. بسیاری از باستان شناسان و معماران بر این باورند که نقش بیستون به‌شدت الهام گرفته از نقش آنوبانینی است. در زیر به تشابهات و افتراقات آن‌ها می‌پردازیم:

تشابهات:

• 1-در هر دو نقش پادشاهان به‌صورت فاتح مجسم شده‌اند.
• 2-هر دو مجهز به تیر و کمان هستند.
• 3-تعداد اسیران در هر دو اثر یکی است و در هرکدام نه نفر می‌باشد.
• 4-در هر دو نقش اندازه‌ی اسیران از پادشاهان کوچک‌تر است.
• 5-هر دو پادشاه با پای چپ خود بر روی اسیران ایستاده و آن‌ها را به زیر لگد گرفته‌اند.
• 6-در هر دو نقش دست اسیران را از پشت بسته‌اند.
• 7-در هر دو نقش موفقیت پادشاهان وابسته به توفیق خدایان است. ایشتار یا نی‌نی در آنوبانینی و اهورامزدا در بیستون.

افتراقات:

• 1-در نقش آنوبانینی برخلاف بیستون از درباریان خبری نیست.
• 2-در نقش آنوبانینی اسرا در دو صف فوقانی و زیرین قرار دارند و در نقش بیستون در یک صف هستند.
• 3-در نقش آنوبانینی اسرا لخت و عریان هستند و یکی از آن‌ها کلاه بر سر دارد، درحالی‌که در نقش بیستون اسرا لباس پوشیده‌اند و کلاه بر سر ندارند.
• 4-در آنوبانینی خود رب‌النوع ایشتار یا نی‌نی دو اسیر را برای مجازات می‌برد، درحالی‌که در بیستون اهورامزدا در مجازات اسرا نقش مستقیم ندارد.

بر اساس آنچه اروپائیان از تاریخ هخامنشی رمزگشایی کرده‌اند و ما در شناخت تاریخ کشورمان به‌شدت مرهون آن‌ها هستیم، داریوش بزرگ بر 9 پادشاه دروغین  (یا بهتر است بگوییم بر 9 مدعی پادشاهی) غلبه نمود و به تقلید از نقش آنوبانینی دستور به حکاکی بیستون در مسیر کاروانیان به سمت غرب داد.

ابن‌خلدون مورخ مشهور عرب، اولین کسی است که از نقش آنوبانینی یاد می‌کند. هرچند سر پرسی‌سایکس کشف متأخر آن را به ژاک دمورگان فرانسوی در سال 1892 میلادی نسبت می‌دهد.

نقش و کتیبه اشکانی

کشف این سنگ‌نوشته و کتیبه را به سر هنری راولینسون (Sir Henry Creswicke Rawlinson) افسر انگلیسی کمپانی هند شرقی نسبت می‌دهند. راولینسون همان کسی است که  پس از ماه‌ها تلاش، در 16 نوامبر 1846 موفق به ترجمه‌ی خط میخی کتیبه‌ی داریوش بزرگ در بیستون شد. هرچند ازنظر زمانی شاید این نسبت قرین به‌درستی نباشد، درهرصورت سنگ‌نوشته‌ی اشکانی به خط پهلوی اشکانی است و در نوع خود بی‌نظیر است، چراکه سایر سنگ‌نوشته‌های دوره‌ی اشکانی به خط یونانی یا الیمایی هستند.

در نقش اشکانی، در سمت چپ مردی سوار بر اسب دیده می‌شود که اسب و بدن او به‌صورت نیم‌رخ و سرش به‌صورت تمام‌رخ حجاری‌شده است. از موهای سر مرد سوار نواری بر روی یکی از شانه‌های وی افتاده است. لباس نیم‌تنه‌ی او تا بالای ران است و آستین دارد. چین‌های شلوار افقی است. سوار با دست راست افسار اسب را در دست دارد و دست چپ او دیده نمی‌شود. در جلوی سوار، مردی از بزرگان ایستاده است که به‌صورت تمام‌رخ نقش شده و جلوی لباس او بسته است و کمی از سینه‌اش دیده می‌شود. سر این مرد خراب‌شده است. او با دست راستش حلقه‌ای را از سوار می‌گیرد. این نقش برجسته نیز در دوران جنگ صدمه‌دیده است. به عکس‌های شماره‌ی چهار و نه مراجعه فرمایید.

نقش اشکانی اردوان

در روی کوه میان‌کل نقش دیگری از اشکانیان وجود دارد که تقریباً ویران‌شده است. این نقش احتمالاً مربوط به اردوان اول است که پس از سرکوب طغیان مردم این منطقه حجاری‌شده است. به عکس‌های ده و دوازده مراجعه فرمایید.

***

جای آن است که از تلاش مثال‌زدنی آقایان منوچهر کمری و رضا جمشیدی که عاشقانه و بدون هیچ‌گونه امکانات و حمایت‌های دولتی، به شایستگی کوشش کرده‌اند تا موطن خود (سرپل زهاب) را به دیگران بشناسانند، صمیمانه قدردانی نمود.

* منابع:

1- رومن گیرشمن، ایران از آغاز تا امروز، ترجمه‌ی دکتر محمد معین، انتشارات معین، چ 1، 1383

2- منوچهر کمری، رضا جمشیدی، سرپل زهاب در گذر تاریخ، انتشارات چشمه هنر و دانش، چ 1، 1384

3- میخائیل میخائیلویچ دیاکونوف، تاریخ ایران باستان، ترجمه‌ی روحی ارباب، انتشارات علمی فرهنگی، چ 5، 1384

4- ریچارد نلسون فرای، میراث باستانی ایران، ترجمه‌ی مسعود رجب نیا، انتشارات علمی و فرهنگی، چ 8، 1386

موقعیت جغرافیایی:

استان کرمانشاه، شهر سرپل زهاب. "46 '27  ْ34  شمالی و "09 '52   ْ45  شرقی. ارتفاع از سطح دریا 551  متر.

نحوه دسترسی:

شهر سرپل زهاب در فاصله‌ی 150 کیلومتری غرب کرمانشاه واقع‌شده است. حدود 70 کیلومتر مسیر (از کرمانشاه تا اسلام‌آباد غرب) دوبانده است. در حدفاصل کِرِند تا سرپل زهاب باید از گردنه‌ی پاتاق عبور کنید. طبیعت این منطقه بخصوص در فصل بهار بسیار زیباست. آسفالت جاده مناسب است. علائم هشداردهنده وجود دارد. به خاطر داشته باشید که رسیدن، هدف نیست. آرام‌تر برانید تا از مناظر زیبای منطقه بهتر استفاده کنید. وقتی از گردنه‌ی پاتاق به سمت سرپل زهاب می‌روید، به‌یک‌باره طبیعت تغییر می‌کند و هرچه جلوتر بروید گرم‌تر و خشک‌تر می‌شود.

امکانات رفاهی:

*  شهر سرپل زهاب امکانات رفاهی قابل‌توجه ندارد.

* جهت اقامت، بهتر است شهر کرمانشاه را برای اسکان انتخاب فرمایید.

* هرچند می‌خواهید به یکی از قدیمی‌ترین میراث ایرانیان باستان سر بزنید، بسیاری از مردم محلی از موقعیت آن مطلع نیستند. تابلوی راهنما در شهر وجود ندارد.

* قبلاً راه ورود به محوطه‌ی آنوبانینی از داخل مدرسه‌ی مجاور بود. امروز این محوطه جداشده است. فاقد نگهبان بوده و جالب اینکه بعضی اوقات در آن قفل است.

* در خیابان مجاور کتیبه‌ها، جای مناسب برای پارک اتومبیل وجود دارد. وسایل گران‌قیمت خود را در داخل اتومبیل نگذارید.

* برای ورود به محوطه نیازی به پرداخت ورودیه نیست. ظاهراً سایت در اختیار شهرداری سرپل زهاب است و سازمان میراث فرهنگی هیچ نقشی در حفظ و نگهداری آن ندارد.

* مسئول یا راهنمای مقیم وجود ندارد. طبیعی است که نباید دنبال بروشور، نقشه و راهنمایی بگردید.

* محدودیتی برای عکس‌برداری و فیلم‌برداری وجود ندارد.

* آب آشامیدنی در شهر موجود است. در ماه‌های گرم سال توصیه می‌شود حتماً از آب‌معدنی استفاده کنید.

* سرویس بهداشتی وجود ندارد.

* در شهر سرپل زهاب چندین رستوران و اغذیه‌فروشی موجود است. اظهارنظر در مورد کیفیت غذا و تمیزی آن‌ها بستگی به دیدگاه و خواسته‌های شما دارد.

* در شهر سرپل زهاب پمپ‌بنزین و پمپ CNG وجود دارد.

* آنتن دهی تلفن همراه مطلوب است.

امنیت منطقه:

منطقه‌ی سرپل زهاب بیش از هشت سال درگیر جنگ بوده است. فاصله‌ی شهر به خط مستقیم تا مرز و روستاهای عراقی بسیار کم است. به دلیل موقعیت سیاسی و وجود پادگان ابوذر در نزدیکی شهر، تحرکات نظامی در منطقه بیشتر از حالت عادی به چشم می‌خورد. هرچند در حال حاضر دلیلی برای نگرانی و احساس عدم امنیت وجود ندارد ولی بهتر است شب‌هنگام در مسیرهای غیرمعمول تردد نفرمایید.

بهترین زمان بازدید:

آنوبانینی در داخل شهر سرپل زهاب واقع‌شده است. در هر موقع از سال می‌توانید از آن بازدید فرمایید. هرچند سر‌سبزی منطقه در ماه‌های اردیبهشت و خرداد زیبایی بیشتری دارد. ماه‌های تیر و مرداد و شهریور گرمای هوا زیاد است و بعضاً گردوغبار می‌تواند آزاردهنده باشد.

* توضیحات اضافه:

* زهاب درست است یا ذهاب؟

امروزه در تقسیمات کشوری و مکاتبات اداری از واژه‌ی سرپل ذهاب استفاده می‌شود. ذهاب، کلمه‌ای عربی به معنی گذر کردن یا عبور کردن است که طبیعتاً با ترکیب کلمات سر + پل معنی پیدا می‌کند. از طرف دیگر "پل" کلمه‌ای فارسی است که ترکیب آن با واژه‌ی عربی ذهاب، غیرصحیح و غیراصولی است. از طرف دیگر، زهاب کلمه‌ای فارسی است که از ترکیب زه و آب به وجود آمده و به معنی محل جوشیدن آب چشمه است. از شهری به نام زهاب در منابع باستانی نیز یادشده است. بد نیست بدانیم که در اطراف همین شهر نواحی ریجاب و مارآب هم وجود دارند که کلماتی ترکیبی هستند. لذا به نظر می‌رسد استفاده از کلمه‌ی زهاب بجای ذهاب منطقی‌تر باشد.

* سایر نقاط دیدنی منطقه‌ی سرپل زهاب، کرند و قصر شیرین:

اگر به خود زحمت داده‌اید و تا سرپل زهاب تشریف برده‌اید، حیف است که خود را از دیدن برخی نقاط دیدنی این منطقه محروم فرمایید. در زیر برخی نقاط دیدنی منطقه‌ی سرپل زهاب فهرست شده است، هرچند در خصوص برخی از آن‌ها در همین وب‌سایت مطالب مفصل‌تری ارائه می‌شود.

1- دکان داوود: مقبره‌ی ایخ‌توویگو مربوط به دوران مادها.

2- طاقِ گِرا: احتمالاً مربوط به دوره‌ی اشکانیان.

3- زیج منیژه: مربوط به دوره‌ی ساسانیان.

4- قلعه‌ی منیژه: مربوط به دوره‌ی ساسانیان.

5- قلعه‌ی یزدگرد: مربوط به دوره‌ی ساسانیان.

6-  منطقه‌ی گردشگری ریجاب

7- آرامگاه بابا یادگار

8- عمارت خسرو (مربوط به دوره‌ی ساسانیان)

9- چهارقاپی، آتشکده‌ی چهارقاپی (احتمالاً مربوط به دوره‌ی ساسانیان)

10- سراب گرماب

11- آرامگاه احمدبن‌اسحاق

12- قلعه مریم (مربوط به دوره‌ی ساسانی)

13- برد عاشقان (بقایای گوردخمه یا آتشکده‌ی مربوط به دوره‌ی ساسانیان)

* توضیحات عکس‌ها:

عکس شماره 1 :

            نمایی از کوه میان‌کل واقع در شهر سرپل زهاب.

عکس شماره 2 :

            ضلع جنوبی کوه میان‌کل که نقش برجسته‌ی آنوبانینی بر آن واقع‌شده است.

عکس شماره 3 :

            نقش برجسته‌ی آنوبانینی.

عکس شماره 4 :

            دو نقش برجسته که جهت بهتر دیدن علامت‌گذاری شده‌اند. مربع شماره‌ی دو، نقش برجسته‌ی آنوبانینی است. در تصویر بعدی نمای نزدیک آن را ملاحظه کنید.

عکس شماره 5 :

            نمای نزدیک از نقش برجسته‌ی آنوبانینی. درست در زیر نقش برجسته کتیبه‌ی آن قرار دارد که با بزرگ‌نمایی این تصویر به دلیل رزولوشن پایین عکس متأسفانه قابل‌دیدن نیست.

عکس شماره 6 :

            این نقاشی برداشتی است که رومن گیرشمن از نقش برجسته‌ی آنوبانینی داشته است. همان‌طور که ملاحظه می‌کنید در این نقش، شاه آنوبانینی، پادشاه لولوبی‌ها با ریشی طویل و مربع، کلاهی مدور، جامه‌ای کوتاه، مسلح به کمان و نوعی تبر ابتدایی دیده می‌شود. او پای خود را بر دشمنی که بر زمین افتاده، نهاده است. در مقابل او رب‌النوع نی‌نی (Ninni) با کلاهی بلند و جامه‌ای پشمین و پرزدار و شرابه‌دار که تا پای او می‌رسد، ایستاده. او یک دست را به‌سوی شاه دراز کرده و در دست دیگر انتهای طنابی را گرفته که در بخش بالایی دو اسیر و در بخش پایینی شش اسیر را به هم‌بسته و همه‌ی آن‌ها برهنه‌اند و دست‌هایشان از عقب بسته‌شده است.

عکس شماره 7 :

            نمای پهلو از تخته‌سنگی که نقش برجسته‌ها بر روی آن قرار دارند.   

عکس شماره 8 :

            نمایی دیگر از نقش برجسته‌ی آنوبانینی.

عکس شماره 9 :

            نقش برجسته‌ی دوم که در پایین نقش برجسته‌ی اول قرار دارد، نقش و کتیبه‌ی اشکانی است. آثار ترکش گلوله‌ی توپ (جنگ ایران و عراق) به خوبی مشهود است.

عکس شماره 10 :

            نقش اشکانی اردوان. این نقش تقریباً ویران گشته و احتمالاً مربوط به اردوان اول است.

عکس شماره 11 :

             کوه میان‌کل و محل ورودی برای بازدید از نقش‌های برجسته.

عکس شماره 12 :

            کوه میان‌کل که محل قرار گرفتن نقوش بر روی آن‌ها علامت‌گذاری شده است.  

عکس شماره 13 :

            تابلوی راهنمای نقش آنوبانینی. از روی این تابلو می‌شود فهمید که زمانی متولی این مکان شهرداری سرپل زهاب بوده است. هرچند اکنون متولی سازمان میراث فرهنگی است. هیچ فرقی هم نمی‌کند!

عکس شماره 14 :

            تصویر نویسنده در پای نقش اشکانی. بالاتر از آن نقش آنوبانینی واقع‌شده است. با مقایسه‌ی قد انسان می‌توانید ذهنیت بهتری در مورد اندازه‌ی نقش‌ها به دست آورید.

نویسنده و عکس‌ها: دکتر مسعود شهیدی

تاریخ نگارش: 1391

***

هرگونه کپی‌برداری به‌منظور تجاری ممنوع است. کپی‌برداری به‌منظور اشاعه فرهنگ گردشگری و با اهداف غیرتجاری در صورت اجازه مدیر سایت و ذکر منبع بلامانع است.

بازدیدکننده‌ی گرامی: درصورتی‌که از آنوبانینی بازدید نمودید، خواهشمند است هرگونه تغییر در مطالب مربوط به امکانات رفاهی یا سایر مواردی که به نظرتان می‌رسد را از طریق لینک نظرات به مدیریت سایت اطلاع دهید تا دیگران نیز از آن بهره‌مند گردند. با تشکر