قلعه فلک‌الافلاک

Falak-ol-Aflak fortress

قلعه فلک‌الافلاک معروف‌ترین اثر تاریخی شهرستان خرم‌آباد و استان لرستان است. بنا بر اظهار کارشناس میراث فرهنگی قدمت این بنا به دوره ساسانیان (حدود 1700 سال قبل و احتمالاً به دوران زمامداری شاپور اول) برمی‌گردد. (کشفیات باستان‌شناسی مربوط به دوران ساسانیان در این محوطه یافت نشده است اما بر اساس شواهد و وجود سایر بناهایی که در شهر خرم‌آباد وجود دارد حدس زده می‌شود که احتمالاً ساخت اولیه بنا به دوران ساسانی برمی‌گردد.)  این قلعه توسط خاندان بدر در دوره عباسیان (قرن چهارم) به‌عنوان خزانه حکومتی مورداستفاده بوده است. در دوران حاکمیت اتابکان لر (قرن هفتم) و مدت‌ها بعد در دوران صفویه و زندیه به‌عنوان مقر حکومت والیان حکومتی بهره‌برداری می‌شده است. به دستور فتحعلی‌شاه قاجار بر خرابه دژ قدیمی،  قلعه فعلی با ابعاد بزرگ‌تر بنا گردید و کاربری نظامی پیدا کرد. قلعه در دوران پهلوی کاربری نظامی خود را حفظ نمود و مدتی نیز به‌عنوان زندان سیاسی از آن استفاده شد. قلعه فلک‌الافلاک در سال 1349 از ارتش به اداره فرهنگ و هنر واگذار شد و به شماره 883 در فهرست آثار ملی ایران ثبت گردید. در سال 1354 این بنا پس از مرمت به موزه مردم‌شناسی و مفرغ‌های لرستان تبدیل گردید. پس از انقلاب بنا در اختیار سپاه پاسداران قرار گرفت و مجدداً کاربری سیاسی نظامی پیدا کرد. تا اینکه در دهه 70 مجدداً به سازمان میراث فرهنگی تحویل شد و پس از مرمت و آماده‌سازی، پذیرای بازدیدکنندگان گردید. از سال 1380 تالارهای حیاط دوم مجدداً به موزه مردم‌شناسی خرم‌آباد تبدیل شد. (جهت آگاهی از محتویات این موزه به صفحه موزه مردم‌شناسی خرم‌آباد مراجعه فرمایید.)

نام باستانی قلعه "شاپورخواست"  یا " سابرخواست" بوده است که پس از بازسازی کلی در زمان قاجاریه فلک‌الافلاک نام گرفته است. فلک‌الافلاک در لغت به معنی سپهر سپهران یا فلک نهم است.  این بنا در گذشته "دوازده‌برجی" نیز نامیده می‌شده است. علت این نام‌گذاری این بوده که بارویی با دوازده‌برج اطراف قلعه را در برداشته که اکنون تقریباً چیزی از آن باقی نمانده است.

وسعت تقریبی قلعه فلک‌الافلاک 5300 مترمربع است که شامل 8 برج، دو حیاط با اتاق‌های فراوان و 300 جان‌پناه است. ارتفاع بلندترین دیوار تا سطح تپه 23 متر است. در ساخت بنا از سنگ، آجر، خشت و ملات گچ و آهک استفاده‌شده است. ورودی بنا به سمت شمال و در بدنه برج جنوب غربی تعبیه‌شده است که پس از گذر از راهروی ورودی به حیاط اول متصل می‌گردد. حیاط اول در جهت شمالی–جنوبی و به ابعاد 31 در 5/22 متر ساخته‌شده است. حیاط دوم در جهت شرقی–غربی و به ابعاد 21 در 29 متر ساخته‌شده است. در چهار طرف این حیاط تالارهای بزرگی قرار دارد که به یکدیگر راه دارند و اکنون کاربری موزه مردم‌شناسی پیداکرده‌اند. هر یک از دو حیاط توسط چهار برج محصور گردیده‌اند. این قلعه همانند بسیاری از قلاع دیگر جهان دارای گریزگاه مخفی و فضاهای زیرزمینی بوده است.

یک حلقه چاه آب به عمق حدود 40 متر با دهانه‌ای به شعاع 5/1 متر در حیاط اول وجود دارد که هم‌اکنون نیز قابل‌استفاده است. شواهدی نیز دال بر وجود یک حمام در حیاط اول قلعه وجود دارد که اکنون چیزی از آن باقی نمانده است.

* منبع: عمده مطالب برگرفته از بروشور پایگاه میراث فرهنگی فلک‌الافلاک است.

موقعیت جغرافیایی:

استان لرستان، شهرستان خرم‌آباد. " 02  '29  ْ33  شمالی و "11 '21   ْ48  شرقی. ارتفاع از سطح دریا 1195 متر.

نحوه دسترسی:

شهر خرم‌آباد در 500 کیلومتری جنوب غربی تهران واقع‌شده است. این شهر میان راه ارتباطی تهران اهواز قرار دارد. هرچند خرم‌آباد دارای فرودگاه و پروازهای مرتب هفتگی است اما حمل‌ونقل جاده‌ای عمومی‌ترین روش مسافرت به خرم‌آباد می‌باشد. قلعه فلک‌الافلاک در مرکز شهر خرم‌آباد واقع‌شده و تقریباً از بسیاری از نقاط  شهر قابل‌رؤیت است. ساعت بازدید از 8 صبح لغایت یک بعدازظهر و از دو  لغایت 7  عصر است. قلعه روزهای دوشنبه تعطیل است.

امکانات رفاهی:

* دو محوطه پارکینگ با وسعت متوسط در کنار و مقابل ورودی قلعه، جهت پارک خودرو موجود است و در قبال  اخذ وجه به شما اجازه پارک می‌دهند.

*  مسیرهای مرکز شهر اکثراً یک‌طرفه است و جای پارک خودرو در کنار خیابان به‌سختی پیدا می‌شود.

*  قلعه در اختیار سازمان میراث فرهنگی و گردشگری است و برای ورود به قلعه لازم است بلیط تهیه فرمایید.

*  از پارکینگ تا در ورودی قلعه سربالایی با شیب نسبتاً زیاد است. این مسیر برای سالمندان فرتوت، بیماران با آسیب‌های جدی زانو و بیماران قلبی پیشرفته مناسب نیست. هرچند در روزهای خلوت با موافقت مدیر پایگاه میراث فرهنگی می‌توانید افراد معذور را با خودرو تا در قلعه برسانید. 

*  در قلعه آب آشامیدنی بهداشتی موجود است.

*  سرویس بهداشتی مجموعه، تمیز و قابل‌قبول است. توالت فرنگی موجود است.

*  معمولاً بروشور تحویل نمی‌شود مگر اینکه درخواست فرمایید که اگر موجود باشد، آنگاه به شما داده خواهد شد. بروشور به زبان انگلیسی نیز وجود دارد.

*  پمپ‌بنزین و گاز در نقاط مختلف شهر و مبادی ورودی و خروجی موجود است.

*  هتل و رستوران در شهر وجود دارد. اگر به اقامت در هتل اصرار دارید، در ایام شلوغ حتماً قبلاً هماهنگی‌های لازم را به عمل‌آورید.  

*  چندین بوستان و تفرج‌گاه در نقاط مختلف شهر وجود دارد که می‌توان جهت استقرار چادر از این مکان‌ها استفاده کرد.  هرچند اگر در تعطیلات نوروز قصد اقامت در خرم‌آباد را دارید، شب‌های سرد و احتمال بارندگی را در نظر داشته باشید.

*  آنتن دهی تلفن همراه در اکثر نقاط شهر مطلوب است.

*  چندین کافی‌نت در سطح شهر وجود دارد.

*  رفتن به پشت‌بام ضلع شمالی و شرقی قلعه به دلیل اشراف به مرکز سپاه پاسداران و مسائل امنیتی مجاز نیست. در سایر نقاط قلعه محدودیت یا ممنوعیتی برای گرفتن عکس و فیلم وجود ندارد.

*  چایخانه سنتی در قلعه موجود است.

*  اگر علاقه‌مند به گرفتن عکس با پوشش لری هستید، در بسیاری از مواقع در قبال اخذ وجه این خدمت را به شما ارائه می‌دهند.

امنیت منطقه:

شهر خرم‌آباد، به‌عنوان مرکز استان از امنیت بالایی برخوردار است. مردم لرستان عموماً خوب و مهمان‌نواز هستند.

بهترین زمان بازدید:

به دلیل اینکه قلعه در مرکز شهر واقع‌شده است، در تمام فصول سال به‌راحتی می‌توان از آن بازدید کرد. اگر در هنگام سفر، فقط قصد عبور از خرم‌آباد را دارید، یک ساعت وقت بگذارید و حتماً سری به قلعه فلک‌الافلاک بزنید.

در زمستان جاده‌های شمالی منتهی به خرم‌آباد گردنه‌ای و برف‌گیر است. اصولاً بهترین زمان بازدید از لرستان ماه‌های اردیبهشت و خرداد است. هرچند سایر ماه‌های سال نیز لطف خودش را دارد.

* توضیحات اضافه:

گرداب سنگی واقع در مرکز شهر، سنگ‌نوشته واقع در خیابان شریعتی و مناره آجری در جنوب شهر از دیگر جاذبه‌های باستانی شهر خرم‌آباد هستند که می‌توانید به‌راحتی و با کمی صرف وقت از آن‌ها نیز بازدید فرمایید.

* توضیحات عکس‌ها:

عکس شماره 1 :

            نمای قلعه از جنوب شرقی.

عکس شماره 2 :

            سایت پلان قلعه و زمین‌های اطراف آن‌که خطوط عرصه متعلق به قلعه در آن مشخص‌شده است.

عکس شماره 3 :

            نمای عمودی از ضلع جنوب شرقی قلعه. به نوع پوشش زمین توجه فرمایید. از پوشیدن کفش پاشنه‌بلند (که باعث پیچیدن مچ پا می‌شود) پرهیز کنید.

عکس شماره 4 :

            حیاط اول. در این حیاط دفتر میراث فرهنگی، چایخانه، آب آشامیدنی و سرویس‌های بهداشتی قرار دارند.

عکس شماره 5 :

            نمایی از مسیر رسیدن به قلعه که از برج غربی گرفته‌شده است. در سمت راست تصویر در ورودی مجموعه مشاهده می‌شود.

عکس شماره 6 :

            نمایی از شهر خرم آباد. هر دو پارکینگ در عکس دیده می‌شوند. در سمت راست ساختمان‌های رضاشاهی لشگر خرم‌آباد به چشم می‌خورد.

عکس شماره 7 :

            پشت‌بام قلعه. کنگره‌ها به سمت خارج شیب دارند. کف با آجر پوشیده شده است. هواکش آجری در سال‌های اخیر به مجموعه اضافه شده است.

عکس شماره 8 :

            نمایی از در ورودی قلعه.

عکس شماره 9 :

            نمایی از حیاط اول. این حیاط در گذشته‌ای نه‌چندان دور دارای فضای سبز بیشتری بوده است که به دلیل نم دادن به سایر نقاط قلعه برچیده شده است.

عکس شماره 10 :

            دالان ارتباطی حیاط اول و دوم. در سمت راست ورودی سرویس‌های بهداشتی به چشم می‌خورد.

عکس شماره 11 :

            نمایی از حیاط دوم قلعه.

عکس شماره 12 :

            نمای قلعه فلک‌الافلاک از مقابل در ورودی.

عکس شماره 13 :

            ضلع شمالی قلعه.

عکس شماره 14 :

            بازار.

عکس شماره 15 :

            قلعه فلک‌الافلاک.

نویسنده و عکس‌ها از: دکتر مسعود شهیدی

تاریخ نگارش: 1391

هرگونه کپی‌برداری به‌منظور تجاری ممنوع است. کپی‌برداری به‌منظور اشاعه فرهنگ گردشگری و با اهداف غیرتجاری در صورت اجازه مدیر سایت و ذکر منبع بلامانع است.

بازدیدکننده‌ی گرامی: درصورتی‌که از قلعه فلک‌الافلاک بازدید نمودید، خواهشمند است هرگونه تغییر در مطالب مربوط به امکانات رفاهی یا سایر مواردی که به نظرتان می‌رسد را از طریق لینک نظرات به مدیریت سایت اطلاع دهید تا دیگران نیز از آن بهره‌مند گردند. با تشکر