آب‌انبار سنتی کیش

Kish traditional cistern

آب‌انبار سنتی کیش در سال 1372 باهدف جمع‌آوری و استفاده از آب‌های سطح‌الارضی کیش به سبک معماری آب‌انبارهای یزد ساخته شد. این آب‌انبار که در محل یک آب‌انبار باستانی در نزدیکی شهر باستانی حریره و مجموعه‌ی درخت سبز بنا گردیده، خیلی زود با ساخت‌وسازهایی که در جزیره انجام شد و مسیرهای جمع‌آوری آب از بین رفت کاربری خود را از دست داد و اکنون تنها به‌صورت یک آب‌انبار نمایشی درآمده است، به‌طوری‌که مسیر پاشیر آب‌انبار را عوض نمودند تا بازدیدکنندگان بتوانند از داخل محوطه‌های آبگیر آن بازدید کنند. آب‌انبار دارای پنج بادگیر است که این بادگیرها عمل خنک کردن آب را بر عهده داشته‌اند. آب‌انبار دو محوطه‌ی آبگیر و دو گنبد دارد. باوجودی که ذکر شده این آب‌انبار با الهام از معماری استان یزد ساخته‌شده است اما اینجانب در هیچ کجای استان یزد و حتی سایر نقاط، آب‌انبار دو گنبده ندیده‌ام. روزنه‌های ورودی و بادگیرها هوای داخل آب‌انبار را در فصول گرم سال متعادل و حتی خنک می‌سازند. برخورد باد با آبِ داخل آب‌انبار به این مهم کمک می‌کند که اکنون با توجه به اینکه دیگر آبی در آب‌انبار نیست خنکی هوا کمتر احساس می‌شود. بالای گنبدها دارای روزنه است تا به تهویه هوا کمک کند. هرچند آب‌انبار سنتی کیش (که اصلاً سنتی نیست) فاقد کاربری واقعی است، اما با توجه به اینکه جزیره‌ی کیش مکانی دارای گردشگران بسیار است و خیلی از آن‌ها، بخصوص نسل جوان و اتباع سایر کشورها با آب‌انبارهای ایرانی آشنایی ندارند، بنابراین این مکان می‌تواند برای ایشان جاذبه‌ی آموزشی زیادی داشته باشد و برای افراد مسن که هنوز چیزهایی از آب‌انبارهای قدیمی در یاد دارند یادآور خاطرات شیرین و تلخ خواهد بود. به نظر می‌رسد در حال حاضر آب‌انبار کیش به حال خود رهاشده است، روی دیوارهایش شعار نوشته‌اند، محیط پیرامون آن چندان تمیز نیست و هیچ راهنمایی نیست تا گردشگران را با این آب‌انبار و اصول کلی آب‌انبارها در ایران و خصوصاً جنوب کشور آشنا سازد.

نکاتی درباره‌ی آب‌انبارها

در اکثر نقاط ایران میزان بارندگی کمتر از متوسط جهانی است. فلات مرکزی، حاشیه‌ی خلیج‌فارس و دریای عمان و جزایر آن به‌شدت از کمبود آب رنج می‌برند. اقتصاد این مناطق همواره وابسته به آب بوده و در طول تاریخ مردم این سرزمین‌ها برای آب آشامیدنی، بهداشت، کشاورزی و دام‌پروری با چالش‌های بزرگ روبرو بوده‌اند و متفکران ازمنه‌ی قدیم برای برون‌رفت از مشکلاتی که کم‌آبی بر سرشان می‌آورده دست به تمهیداتی زده‌اند که بقایای آن تا دوران متجدد امروز نیز باقی‌مانده است. مهم‌ترین این تمهیدات کاریز (قنات) و آب‌انبار بوده است. باوجود حفر چاه‌های عمیق و نیمه عمیق، انتقال آب از طریق کانال‌ها، لوله‌های آب و تونل‌های برگردان مسیر آب که امروزه متداول است، هنوز هم در بسیاری از نواحی گرم و خشک ایران از کاریزها به‌طور فعال استفاده می‌شود. اما ساخت آب‌انبار از حدود 50 سال پیش در نواحی مرکزی ایران متوقف‌شده است، هرچند از برخی از آب‌انبارهای قدیمی کماکان استفاده می‌شود. گذشته‌ی ایران‌زمین گواه این مطلب است که حکومت‌ها به‌ندرت در ساخت اماکن عمومی مشارکت می‌کردند و فضاهایی همچون مسجد، حسینیه، بازار، پل، کاریز،  آب‌انبار و حتی توالت عمومی توسط خیرین احداث و وقف عام می‌شده است. گاهی اوقات در کنار اماکن عمومی دکان‌هایی ساخته می‌شد و عواید ناشی از اجاره‌ی آن‌ها صرف تعمیر و نگهداری این اماکن می‌شد. مکان‌های ساخته‌شده توسط خیرین عموماً نام سازنده یا واقف را برای سال‌های طولانی بر خود داشت و همین موضوع انگیزه‌ای بود تا برخی از آن‌هایی که دستشان به دهانشان می‌رسید با عنوان "باقیات‌صالحات" اقدام به ساخت این‌گونه اماکن نمایند.

شکل ظاهری آب‌انبار در نواحی مختلف ایران باهم فرق داشت اما ساختار کلی آن‌ها تقریباً در همه‌جا یکسان بود. در نواحی جنوبی کشور باران‌های موسمی شدید هستند. باران یک‌دفعه و به‌سرعت و با شدت تمام شروع به باریدن می‌کند. سیلاب‌های کوچک و بزرگ راه می‌افتد و پس‌ازآن برای دوره‌های طولانی، دیگر از آب خبری نیست. بنابراین آب‌انبارها را در نواحی‌ای که ارتفاع پست‌تری دارند می‌ساختند، جوی‌های متعددی حفر می‌شد تا سیلاب‌های آب باران را به سمت آب‌انبار هدایت کند و به‌این‌ترتیب، آبگیر آب‌انبار در فصل بارندگی از آب باران پر می‌شد. گل‌ولای آبی که جوی‌ها با خود آورده‌اند به‌تدریج ته‌نشین می‌گردید و آب نسبتاً زلال در بالای آبگیر آب‌انبار حاصل می‌شد. بر روی تمام آب‌انبارها گنبدی به اشکال مختلف می‌ساختند. برخی از آب‌انبارها بادگیر داشتند که در نواحی مرکزی ایران آب‌انبارهایی با شش بادگیر نیز مشاهده‌شده است. در نواحی جنوبی کشور ساخت بادگیر برای آب‌انبار مرسوم نبوده و تنها روزنه‌هایی در اطراف گنبد ساخته می‌شد تا به تهویه هوا و خنک شدن آب در تابستان کمک کند. نکات ظریفی در ساخت آب‌انبار وجود داشت که به ماندگاری آن کمک می‌کرد. ازجمله این‌که آبگیر باید به صورتی ساخته می‌شد که دررو یا منفذ برای نشت آب به زمین نداشته باشد. حتی مواردی گزارش شده است که کف و جداره‌ی آبگیر را با سرب پوشانده‌اند تا از اتلاف آب جلوگیری شود. برای ما که امروزه به استفاده از آب‌لوله‌کشی و بهداشتی عادت کرده‌ایم، حتی تصور استفاده از آبِ آب‌انبارها غیرممکن به نظر می‌رسد. هنوز هم در برخی از نواحی جنوب کشور از این‌گونه آب‌انبارها موجود است و برخی، از سر اجبار از این آب‌انبارها استفاده می‌کنند. عوامل متعدد باعث کاهش سطح بهداشت آب می‌گردید: لاشه‌ی حیوانات مرده، فضولات و آشغال‌هایی که سیلاب با خود به آب‌انبار می‌آورد. حیواناتی که از روزنه‌های آب‌انبار وارد می‌شدند، در آبگیر غرق می‌شدند و لاشه‌ی آن‌ها در آنجا می‌ماند. پرندگان در جای‌جای گنبد لانه می‌کردند و فضولاتشان در آب می‌ریخت و PH  آب را اسیدی می‌کرد. گاهی کودکان برای بازی به آبگیر می‌رفتند و در آب غرق می‌شدند و جنازه‌ی آن‌ها برای روزها بر روی آبگیر شناور می‌ماند. آب مملو از کرم‌های بیماری‌زا و حشرات و لارو آن‌ها بود، به‌طوری‌که در یک مترمکعب آب، میلیون‌ها کرم و حشره می‌جنبیدند. مردمان تنبل و نادان در پاشیر آب‌انبار اجابت مزاج می‌کردند به‌طوری‌که امکان نداشت از راه‌پله‌های پاشیر پایین بروی و به فضولات انسانی آلوده نشوی. همه‌ی عوامل فوق به‌علاوه‌ی گرمای هوا که عامل مناسبی برای رشد میکروب‌ها محسوب می‌گردد، باعث می‌شد که آب موجود در آب‌انبارها از کیفیت بهداشتی فوق‌العاده پایینی برخوردار باشد. به‌طوری‌که بسیاری از مردم پس از برداشت آب از آب‌انبار آن‌را با توری صاف می‌کردند تا فضولات بزرگ و ظاهری آن را جدا سازند. ازآنجاکه دانش شناخت بیماری‌های قابل‌انتقال از آب را نداشتند به‌سادگی به بیماری‌های گوارشی و عفونی مبتلا می‌شدند و چون درمان‌های مناسب نیز وجود نداشت به‌سادگی می‌مردند. نکته‌ی مهم‌تر اینکه متوفی را خصوصاً اگر فرد محترمی بود، در آب‌انبار یا مظهر قنات یا چشمه شستشو و سپس کفن‌ودفن می‌کردند و این خود عاملی برای گسترش و همه‌گیری بیماری می‌شد.

در تهران و برخی شهرهای بزرگ دیگر آبِ آب‌انبارها از چشمه‌ها و کاریزها تأمین می‌گردید. منتهی اشکال آن این بود که کاریزها اول در خانه‌ی اعیان و اشراف سر باز می‌کرد، سپس مردم عادی از آن استفاده می‌کردند. در آب ظروف و رخت و لباس و کودکان خود را می‌شستند و مازاد آب مصرفی به آب‌انبارها سرازیر می‌شد. بنابراین هرچند کیفیت آب در آب‌انبارهای تهران و فلات مرکزی ایران از آب‌انبارهای جنوب کشور به‌مراتب بهتر بود اما در اصول کلی عدم رعایت نکات بهداشتی فرق چندانی باهم نداشتند.

موقعیت جغرافیایی:

استان هرمزگان، جزیره‌ی کیش. " 55  '33  ْ26  شمالی و "12 '58   ْ53  شرقی. ارتفاع از سطح دریا:  9 متر.

نحوه دسترسی:

به دو طریق می‌توان به جزیره‌ی کیش رسید: از طریق هوایی و از طریق دریایی ( به‌وسیله‌ی کشتی مسافربری، کشتی‌های حمل خودرو (landing craft) و قایق‌های تندرو )

برای رسیدن به آب‌انبار سنتی کیش مسیر میدان المپیک، بلوار المپیک، میدان حریره، خیابان المپیک را انتخاب فرمایید.

امکانات رفاهی:

*  فضای مناسب برای پارک اتومبیل موجود است. در هوای گرم کمی درز شیشه‌ی اتومبیل خود را باز بگذارید.

* جهت ورود، نیاز به تهیه بلیط نیست.

* بروشور و راهنما موجود نیست.

* آب آشامیدنی موجود نیست.

* سرویس بهداشتی موجود نیست.

* آنتن دهی تلفن همراه مطلوب است.

* ممنوعیتی برای فیلم‌برداری و عکس‌برداری وجود ندارد.

* اگر در فصول گرم سال به جزیره‌ی کیش می‌روید، سعی کنید از رفت‌وآمد در اماکن روباز حدفاصل ساعات 10 صبح تا پنج بعدازظهر خودداری فرمایید. به علائم گرمازدگی دقت کنید و از چتر، کلاه و کرم ضد آفتاب استفاده فرمایید. از پوشیدن لباس با رنگ‌های تیره خودداری کنید.

* جایی برای دفع زباله وجود ندارد. از ریختن زباله‌های خود در اطراف محوطه خودداری فرمایید.

امنیت منطقه:

جزیره‌ی کیش از امنیت فوق‌العاده بالایی برخوردار است. شب‌هنگام وقت مناسبی برای بازدید از این مکان نیست.

بهترین زمان بازدید:

جزیره‌ی کیش در تمام ایام سال پذیرای گردشگران است. آفتاب سوزان و هوای گرم و شرجی در ماه‌های خرداد تا شهریور آزاردهنده است. بهترین ماه‌های بازدید آذرماه تا پایان فروردین‌ماه است.

* توضیحات عکس‌ها:

عکس شماره 1 :

            نمایی از آب‌انبار سنتی کیش که به سبک آب‌انبارهای فلات مرکزی ایران بخصوص یزد ساخته‌شده است.

عکس شماره 2 :

            نمایی از آب‌انبار سنتی کیش

عکس شماره 3 :

            تابلوی راهنمای آب‌انبار. همان‌طور که ملاحظه می‌کنید دلسوزی! بر روی دیوار آب‌انبار شعارنویسی کرده است و دلسوز! دیگری به‌جای پاک کردن آن، با رنگ روی آن را پوشیده است.

عکس شماره 4 :

            آب‌انبار و راه‌آب منتهی به آب‌انبار که اکنون ورودی آن را مسدود کرده‌اند. جوی آب و نواحی اطراف مملو از نخاله‌های ساختمانی و زباله است. در مورد جوی آب منتهی به آب‌انبار به توضیحات متن مراجعه فرمایید.

عکس شماره 5 :

            نمایی از آب‌انبار و درختان زیبا و بومی منطقه خلیج‌فارس.

عکس شماره 6 :

            نمایی از آب‌انبار دو گنبده کیش.

عکس شماره 7 :

            یکی از انبارهای آبِ آب‌انبار. در این عکس عمق آب‌انبار در مقایسه با قد انسان مشخص است. ورودی‌ها و خروجی‌های آب‌انبار به چشم می‌خورد. لازم به توضیح است بعد از ساخت آب‌انبار از آبگیری آن برای طولانی‌مدت منصرف شدند. لذا دو ورودی برای هرکدام از انبارها احداث شد تا گردشگران بتوانند به انبارها داخل شوند.

عکس شماره 8 :

            گنبد آجری آب‌انبار. برخلاف گنبد مساجد، گنبد آب‌انبار حتماً باید به فضای بیرون راه داشته باشد تا هوا بهتر جریان پیدا کند و این امر به خنک کردن آب کمک می‌نماید.

عکس شماره 9 :

            نمایی که از داخل یکی از انبارهای آب‌انبار گرفته شده است. به سوراخ‌های ردیف وسط دقت فرمایید. دو سوراخ پایین به جوی آب راه دارد و سوراخ‌های طرفی به بادگیرها مرتبط هستند. علت متعدد بودن سوراخ‌ها برای این است که آب در هر ارتفاعی باشد باد بادگیر مستقیماً به سطح آب برخورد کند و آب را خنک نماید.

عکس شماره 10 :

            سردر راه‌پله‌ی آب‌انبار. جای کاشی‌کاری سردر خالی است. ظاهراً بودجه یا همت برای اتمام کار فراهم نبوده است.

عکس شماره 11 :

            نمای راه‌پله از پشت.

عکس شماره 12 :

            راه‌پله ی آب‌انبار. در پایین پله‌ها دو ورودی بزرگ احداث‌شده است که در آب‌انبارهای معمولی وجود ندارد و علت وجود این ورودی‌ها این است که این آب‌انبار دیگر کاربری انبار کردن آب را ندارد و صرفاً یک آب‌انبار نمایشی است.

نویسنده و عکس‌ها: دکتر مسعود شهیدی

هرگونه کپی‌برداری به‌منظور تجاری ممنوع است. کپی‌برداری به‌منظور اشاعه فرهنگ گردشگری و با اهداف غیرتجاری در صورت اجازه مدیر سایت و ذکر منبع بلامانع است.

بازدیدکننده‌ی گرامی: درصورتی‌که از آب‌انبار سنتی کیش بازدید نمودید، خواهشمند است هرگونه تغییر در مطالب مربوط به امکانات رفاهی یا سایر مواردی که به نظرتان می‌رسد را از طریق لینک نظرات به مدیریت سایت اطلاع دهید تا دیگران نیز از آن بهره‌مند گردند. با تشکر