مسجد جامع  فهرج

Fahraj Mosque

ساخت مسجد جامع فهرج به نیمه اول قرن اول هجری برمی‌گردد. این مسجد، تنها مسجدی در جهان اسلام با قدمت زیاد است که ساختمان آن از ابتدا تاکنون تغییری نکرده است. مسجد از نوع شبستانی و فاقد ایوان است. اگرچه بین باستان‌شناسان اختلاف‌نظر وجود دارد اما ظاهراً مسجد جامع فهرج قدیمی‌ترین مسجد ایران است. هرچند برخی مسجد تاریخانه دامغان را قدیمی‌ترین مسجد ایران می‌دانند. در حال حاضر مسجد تاریخانه صرفاً کاربرد بازدید و گردشگری دارد اما  مسجد جامع فهرج کماکان زنده و پویا بوده و در آن نماز برپای می‌دارند.

هشت ستون بزرگ، شبستان کوچک و شکل بنا، انسان را به یاد ساختمان‌های دوره ساسانی می‌اندازد. منار گلی نه‌چندان بلند مسجد در قرن سوم به بنای اصلی اضافه‌شده، که درعین‌حال راه دسترسی به پشت‌بام نیز است. این مسجد، همچون بسیاری دیگر از مساجد جامع دارای درهای ورودی متعدد می‌باشد.

وارد مسجد که می‌شوید هیچ اثری از محراب، گنبد، کتیبه، کاشیکاری و سایر صنایع و تکلف‌هایی که بعدها در ساخت مساجد مرسوم گردید نمی‌یابید. سادگی آن صداقت هزار و چهارصدساله‌ای را گواه است، بی‌آنکه زنگار ریا، چهره دل‌نشینش را رنگین کند.  اگرچه وجود زیلوهایی که برای نماز بر زمین پهن‌شده است، سجاده‌ها، مهر و منبر، روح تازگی و پویایی را به انسان القاء می‌کند اما بی‌شک نحوه سیم‌کشی زشت و ناهنجار، پنکه‌های سقفی ، حوض خالی و بدقواره‌ای که می‌تواند بسیار زیباتر و شایسته چنین مکانی باشد، دل را می‌آزارد.

این بنا به شماره 906 در فهرست آثار ملی ایران ثبت‌شده است.

موقعیت جغرافیایی:

استان یزد، شهرستان یزد،  '45  ْ31 شمالی و  '34  ْ54  شرقی. ارتفاع از سطح دریا 1270 متر.

نحوه دسترسی:

روستای فهرج در 25 کیلومتری جنوب شرقی یزد واقع‌شده است. برای رسیدن به فهرج لازم است بعد از خروجی شهر یزد به سمت کرمان، بعد از سه‌راهی کمربندی، از اولین دوربرگردان دور بزنید و سپس در جاده یزد–بافق، هفده کیلومتر جلو بروید. توجه داشته باشید که تابلو راهنما یا وجود ندارد یا به‌خوبی قابل‌رؤیت نیست. جاده از سه‌راهی تا فهرج یک بانده ، دوطرفه با آسفالت خوب و پرتردد است.

امکانات رفاهی:

*  در روستای فهرج فروشگاه مواد غذایی و پمپ‌بنزین وجود دارد.

*  در کنار مسجد سرویس بهداشتی نسبتاً قابل‌قبول موجود است. توالت فرنگی جهت بیماران و بازدیدکنندگان خارجی وجود ندارد.

*  آب آشامیدنی بهداشتی به‌راحتی در دسترس است.

*  استفاده از رستوران‌های محلی، خصوصاً در فصول گرم سال توصیه نمی‌شود.  

*  راهنمای محلی یا راهنمای سازمان میراث فرهنگی وجود ندارد.

*  در مسجد معمولاً باز است. جهت ورود نیازی به تهیه بلیط نیست.

*  پارکینگ مشخص و نگهبان برای اتوموبیل موجود نیست.

*  آنتن دهی تلفن همراه خوب است.

امنیت منطقه:

منطقه یزد از ضریب امنیتی بالایی برخوردار است. مردم منطقه خونگرم و مهربان هستند. هرچند بازدید شب‌هنگام از روستای فهرج و مسجد، جذابیت و لطف ندارد.

بهترین زمان بازدید:

به علت موقعیت کویری، طبیعی است که در ماه‌های خرداد، تیر، مرداد و شهریور گرمای هوا آزاردهنده است. بهترین زمان بازدید،  ماه‌های فروردین، اردیبهشت، مهر و آبان است.

* توضیحات اضافه:

چرا در مساجد قدیم منار می‌ساخته‌اند؟

در منطقه کویری ایران باستان، رفت‌وآمد مردم از یک منطقه به منطقه دیگر، در طول روز، به علت گرمای هوا و تابش نور خورشید بسیار سخت و طاقت‌فرسا بوده است. به همین علت کاروان‌ها عمدتاً شب‌ها طی طریق می‌کرده‌اند. بنابراین علاوه بر استفاده از ستاره‌ها برای جهت‌یابی (که همه مردم از آن اطلاع نداشته‌اند) روشی لازم بوده است تا مسافران بتوانند بدون آنکه گم شوند، خود را به آبادی دیگر برسانند. لذا ستون‌های بلندی که در گذشته به آن‌ها  میل (meel) می‌گفتند، توسط حکمران یا نیکوکاران محل ساخته می‌شد و کسی را مأمور می‌کردند تا شب‌هنگام بر بالای میل آتش برافروزد. می‌دانیم که شب‌ها در هوای صاف و بدون غبار ، سیگار روشن یک فرد ایستاده سیگاری از فاصله 16 کیلومتری دیده می‌شود. بنابراین وجود آتش‌بر بلندای یک میل با ارتفاع پنج‌متر یا بیشتر، خصوصاً در منطقه کویری، از دوردست‌ها قابل‌رؤیت بوده است. و به‌این‌ترتیب مسافران می‌توانستند راه خود را پیدا کنند. وقتی اعراب بر ایران مسلط شدند، نام این آتشدان‌هایی که بر بلندی ساخته می‌شد، معرب گردیده و به "منار" (محل نار، یا محل آتش) تغییر نام داد. بعدها، چون مساجد محل اجتماع و انجام بسیاری از امور مردم بود، منار را در کنار یا نزدیک مسجد بنا نمودند. گواه صادق این مطلب منار مسجد جامع ساوه است که بیش از یک‌صد متر با خود مسجد فاصله دارد. با رشد صنعت معماری و ساخت گنبدهای بزرگ برای مساجد، عاملی لازم بود تا نیروی رانش گنبد یا طاق‌های قوسی با دهنه زیاد را مهار نماید، بنابراین برای مهار نیروی رانش از دو منار با جرم زیاد در دو طرف سردر قوس‌دار مسجد یا دو طرف گنبد استفاده نمودند. هرچند وجود تقارن، ازلحاظ هنر معماری، بر زیبایی بنا می‌افزوده است.

با توجه به توضیحات فوق، وجود این شائبه که مساجد دو مناره مربوط به شیعیان و مساجد تک مناره مربوط به اهل تسنن است، اساساً مردود است. هم‌اکنون مسجد نمایشگاه بین‌المللی تهران تک مناره ساخته‌شده و مساجد بزرگی چون مسجدالحرام در مکه،  مسجد پیامبر ، مسجد قبا ، مسجد شجره  در مدینه، مسجد سلطان احمد و مسجد ایاصوفیه در استانبول بیش از دو منار دارند که صرفاً جنبه زیبایی داشته و کاربری دیگری ندارند.

سامان‌دهی اطراف  مسجد جامع فهرج:

مسجد جامع فهرج اولین بار توسط زنده‌یاد  استاد محمدکریم پیرنیا در سال 1349 به جامعه علمی ایران معرفی شد. سال‌ها بعد توسط یکی از شاگردان صدیق ایشان، آقای مهندس احمد علوی‌راد طرح ساماندهی پیرامون و گذرهای اطراف مسجد جامع فهرج به‌عنوان پروژه دیپلم کارشناسی ارشد ارائه گردید. در سال 1385 این طرح با تغییراتی، توسط زنده‌یاد مهندس علی علوی‌راد و با هزینه بنیاد مسکن اجرا گردید.

توضیحات عکس‌ها:

عکس شماره 1:

            نمایی از مسجد جامع فهرج و محوطه باز بیرون مسجد

عکس شماره 2:

            نمایی از مسجد جامع فهرج. به توضیحات پیرامون منار در متن مراجعه فرمایید.

عکس شماره 3:

            نمایی از داخل مسجد. به‌اندازه ستون‌ها و شکل ساسانی بنا دقت فرمایید. جهت مقایسه‌ی اندازه‌ی ستون‌ها می‌توانید آن‌ها را با گلیم‌های پهن‌شده در کف مسجد مقایسه کنید.

عکس شماره 4:

            حیاط و منار مسجد. گاهی اوقات بر بالای این نوع منارها لک‌لک آشیانه می‌سازد و مردم این اتفاق را به فال نیک می‌گیرند.

عکس شماره 5:

            طاق گنبدی و یکی از درهای مسجد که فعلاً با آجر و ملات پوشیده شده است.

عکس شماره 6:

            در ورودی مسجد جامع فهرج

عکس شماره 7:

            محوطه‌ی قابل‌استفاده‌ی مسجد برای نمازگزاران. به بی‌سلیقگی‌های به‌کاررفته در تزیین داخلی اولین مسجد ایرانی دقت فرمایید.

عکس شماره 8:

            محوطه‌ی پیرامون مسجد که موردبازسازی و مرمت کلی قرارگرفته است.

عکس شماره 9:

            محوطه پیرامون مسجد.

عکس شماره 10:

            نمایی زیبا از مسجد جامع فهرج. قدیمی‌ترین مسجد ایران

عکس شماره 11:

            حیاط و حوض خالی مسجد

عکس شماره 12:

            حیاط مسجد. یکی دیگر از درهای مسجد مشاهده می‌شود. توجه شما را به این نکته جلب می‌کنم که یکی از خصوصیات مساجد جامع این است که دارای درها و ورودی‌های متعدد هستند تا مردم از نقاط مختلف شهر یا محله به‌راحتی به آن وارد شوند. مساجد جامع عموماً در مرکزی‌ترین نقطه شهر ساخته می‌شد و هرکدام از درها معمولاً به یک راسته‌بازار باز می‌شد.

عکس شماره 13:

            یکی از درهای ورودی مسجد که هم‌اکنون مسدود شده و در جلوی آن منبر گذاشته‌اند.

عکس شماره 14:

            نویسنده در مسجد جامع فهرج

نویسنده و عکس‌ها از: دکتر مسعود شهیدی

تاریخ نگارش: 1391

هرگونه کپی‌برداری به‌منظور تجاری ممنوع است. کپی‌برداری به‌منظور اشاعه فرهنگ گردشگری و با اهداف غیرتجاری در صورت اجازه مدیر سایت و ذکر منبع بلامانع است.

بازدیدکننده‌ی گرامی: درصورتی‌که از مسجد جامع فهرج بازدید نمودید، خواهشمند است هرگونه تغییر در مطالب مربوط به امکانات رفاهی یا سایر مواردی که به نظرتان می‌رسد را از طریق لینک نظرات به مدیریت سایت اطلاع دهید تا دیگران نیز از آن بهره‌مند گردند. با تشکر