آرامگاه ظهیرالدوله

Zahiroddoleh Cemetery

شرح‌حال ظهیرالدوله

علی‌خان قاجار دولو در سال 1243 خورشیدی در شمیرانات متولد شد. پدرش محمدناصر خان ظهیرالدوله، وزیر تشریفات دربار ناصرالدین‌شاه بود. علی‌خان سیزده‌ساله بود که پدرش را از دست داد و به‌رسم شایع دوران قاجار کار و عنوان پدر به پسر رسید. آن‌طور که در برخی منابع آمده است، ظهیرالدوله بیست‌ودوساله بود که از طرف شاه مامور شد تا با عقاید میرزا محمدحسن اصفهانی ملقب به صفی علیشاه آشنا شود و نتیجه را گزارش دهد. ظهیرالدوله با کالسکه و خدم‌وحشم به دیدار صفی علیشاه رفت و پس از دو جلسه، آن‌چنان شیفته‌ی عقاید و رفتار سرسلسله‌ی دراویش نعمت الهی شد، که به دستور وی لباس فاخر قجری از تن درآورد، با پیراهنی ساده تمام خیابان‌های معروف تهران آن زمان را با کشکول گدایی پیاده طی نمود. و به‌این‌ترتیب در کسوت درویشان درآمد. (هرچند در مورد علت مراجعه‌ی وی به صفی علیشاه اتفاق‌نظر وجود ندارد ). ظهیرالدوله که داماد ناصرالدین‌شاه بود، پس از مرگ وی در زمان فرزند وی مظفرالدین‌شاه و پس‌ازآن محمدعلی شاه نیز دارای مناصب مهم دولتی بود. او خیلی زود مراتب ترقی را در کسوت درویشی طی نمود، هرچند قدرت سیاسی و اقتصادی وی را در این زمینه نمی‌توان نادیده گرفت. میرزا محمدحسن صفی‌علیشاه در سال 1278 درگذشت. گفته می‌شود که صفی‌علیشاه پیش از مرگ میرزا محمدخان نائینی معروف به حیرت‌علیشاه را به‌عنوان جانشین خود تعیین کرد اما ازآنجاکه ظهیرالدوله نیز در سن سی‌وپنج‌سالگی ادعای قطبیت داشت، میان طرفداران او و حیرت‌علیشاه درگیری رخ داد و حیرت‌علیشاه به ماهان کرمان رفت و در مقبره‌ی شاه‌نعمت‌الله‌ولی بست نشست. در همان سال ظهیرالدوله با شرکت 110 نفر از مریدان و طرفداران، انجمنی به نام انجمن اخوت تأسیس نمود. طی بیست‌وپنج سال بعد، این انجمن باوجود کش‌وقوس‌های سیاسی مصادف با مشروطیت و پس‌ازآن، با حضور ظهیرالدوله حیاتی نسبتاً فعال داشت. هرچند انجمن اخوت تا سال‌های طولانی پس از مرگ ظهیرالدوله به فعالیت خود ادامه داد، اما بررسی آن در حوزه‌ی این مقاله نیست.

علی‌خان ظهیرالدوله اهل هنر و موسیقی بود. ظاهراً در دوران حکومتش در همدان و گیلان منشاء خدماتی بوده است، به‌طوری‌که مشروطه‌خواهان از او به نیکی یادکرده‌اند. خانه‌ی او که در مجاورت مجلس شورای ملی قرار داشت، در هنگام به توپ بستن مجلس، عمداً یا سهواً تخریب شد. ظهیرالدوله در 8 تیرماه 1303 خورشیدی در تهران درگذشت و بنا بر وصیت خویش، او را در باغی که محل تجمع انجمن اخوت بود (آرامگاه ظهیرالدوله فعلی) و درست زیر همان درختی که وقتی در قید حیاط بود زیر آن می‌نشست دفن نمودند.

پس از مرگ ظهیرالدوله بسیاری از دراویش اظهار تمایل کردند تا در همین مکان و در مجاورت مراد خویش دفن شوند و به‌تدریج باغی که در میانه‌ی راه تجریش به امام‌زاده قاسم قرار داشت به آرامگاه خواص تبدیل شد.

اطلاعات عمومی در مورد آرامگاه ظهیرالدوله

آرامگاه ظهیرالدوله حدود 4300 مترمربع مساحت دارد. این آرامگاه دارای دو بخش است که امروزه نیز با نرده‌ای به‌صورت از هم جدا مشاهده می‌شود. بخش اول همان قسمتی است که ظهیرالدوله و تعدادی از خاندان، اقوام و هم‌مسلکان وی در آن مدفون‌اند. بخش دوم بعدها به آن اضافه‌شده است. این آرامگاه هیچ‌گاه غسالخانه نداشته و مردگان را ابتدا در غسالخانه‌های امام‌زاده صالح، امام‌زاده قاسم یا سایر جاها شستشو داده، کفن می‌کردند و سپس برای تدفین به این قبرستان می‌آوردند. پس از مرگ ظهیرالدوله، بسیاری از بازماندگان دراویش، بزرگان، سیاستمداران و هنرمندان تمایل داشتند که متوفی خویش را در ظهیرالدوله دفن نمایند. و تدفین با اجازه‌ی ریاست وقت انجمن اخوت صورت می‌پذیرفت. هوشنگ اتحاد در جلد 8 پژوهشگران معاصر ایران ص 388 ذکر می‌کند که زمین آرامگاه ظهیرالدوله از طرف صندوق تعاون هنرمندان اداره‌ی کل انتشارات و رادیو خریداری‌شده است. هرچند این‌جانب در هیچ منبعی دیگری نتوانستم مطلب فوق را پیدا کنم. درهرصورت تدفین نام‌آوران در آرامگاه ظهیرالدوله تا حدود سال 1340 خورشیدی ادامه داشت تا اینکه ازآن‌پس هرگونه دفنی در این مکان ممنوع گردید. هرچند پس‌ازآن نیز به‌صورت موردی و خاص چندین فقره دفن در این آرامگاه صورت پذیرفته است. ازجمله می‌توان تدفین فروغ فرخزاد، روح‌الله خالقی، مرتضی محجوبی، سیدحسن تقی‌زاده و برخی دیگر را ذکر نمود. آخرین فردی که در آرامگاه ظهیرالدوله دفن شده در سال 1359 خورشیدی بوده است و عملاً قریب چهل سال است که دیگر کسی در این آرامگاه دفن نشده است.

هم‌اکنون 595 نفر در آرامگاه ظهیرالدوله مدفون هستند. از این تعداد 175 نفر زن و 420 نفر مرد هستند. بر روی برخی از سنگ‌قبرها نشان کشکول و تبرزین و عدد 1317 نقش بسته است که آرم انجمن اخوت است و نشان از این دارد که متوفی عضو انجمن اخوت و درویش بوده است. تعداد این سنگ‌قبرها 110 عدد است. پنجاه نظامی، بیش از بیست موسیقی‌دان و تعدادی شاعر و آوازخوان نیز در این گورستان دفن شده‌اند. 

از وقایع مهمی که می‌توان در ارتباط با آرامگاه ظهیرالدوله نام برد، ترور دکتر سید حسین فاطمی در 25 تیرماه 1330 در مراسم سالگرد ترور محمد مسعود مدیر روزنامه‌ی مرد امروز است.

آرامگاه ظهیرالدوله در سال 1378 به شماره‌ی 2001 در سازمان میراث فرهنگی و گردشگری ثبت گردید.

اسامی برخی از نام‌آورانی که در ظهیرالدوله مدفون هستند

موقعیت جغرافیایی:

استان تهران، شهر شمیران. " 45  '48  ْ35  شمالی و "58 '25   ْ51  شرقی. ارتفاع از سطح دریا 1650 متر.

نحوه دسترسی:

آرامگاه ظهیرالدوله در نزدیکی میدان تجریش (قدس) واقع‌شده است. اگر وسیله‌ی نقلیه شخصی ندارید، یا حوصله‌ی رانندگی در ترافیک سنگین راه‌های منتهی به میدان تجریش را ندارید، بهترین راه استفاده از مترو است که شما را از نقاط مختلف تهران می‌تواند به میدان تجریش برساند. از میدان تجریش وارد خیابان دربند شوید. سومین خیابان دست راست، خیابانی است که ظهیرالدوله نام دارد. از میدان تجریش تا آرامگاه ظهیرالدوله حدود یک کیلومتر راه سربالایی است. اگر حوصله یا توان سربالایی رفتن را ندارید می‌توانید از تاکسی‌های کرایه‌ی دربند یا امام‌زاده قاسم استفاده کنید.

امکانات رفاهی:

* پارکینگ مناسب وجود ندارد.

*  برای ورود نیازی به پرداخت ورودیه نیست.

*  آرامگاه در روزهای پنج‌شنبه عصر و جمعه صبح باز است. البته اگر در سایر روزها هم مراجعه کنید و در بزنید ممکن است در را برای شما باز کنند. در این صورت به نظر می‌رسد که باید دست‌به‌جیب شوید.

*  معمولاً کسی نیست که اطلاعات به‌دردبخوری به شما بدهد. اگر خودتان گشتی در محوطه‌ی آرامگاه بزنید، مقبره‌ی هر آن‌کس را که بخواهید پیدا می‌کنید. (محوطه‌ی آرامگاه بزرگ نیست)

*  آب آشامیدنی بهداشتی موجود است. ( می‌توانید از شیر، آب بنوشید )

*  سرویس بهداشتی وجود دارد.  توالت فرنگی موجود نیست.

*  آرامگاه مکان مناسبی برای تفریح و خوش‌گذرانی نیست. از هیاهوی بی‌مورد و آلودگی صوتی در حضور دیگران بپرهیزید.

*  از ریختن زباله در محوطه اجتناب فرمایید. عملاً کسی نیست تا آشغال‌های شما را جمع کند.

*  آنتن دهی تلفن همراه مطلوب است.

*  عکس‌برداری و فیلم‌برداری آزاد است.

امنیت منطقه:

شهر تهران از مناطق کاملاً امن کشور محسوب می‌شود. در ایام شلوغی مثل هر جای دیگر احتمال جیب‌زنی یا کیف‌قاپی وجود دارد اما روی‌هم‌رفته بعید است با مشکل خاصی مواجه شوید.

بهترین زمان بازدید:

در تمام ایام سال می‌توانید از آرامگاه ظهیرالدوله بازدید کنید. فقط به یاد داشته باشید که در آرامگاه عصرهای پنج‌شنبه و صبح جمعه باز است.

* توضیحات عکس‌ها:

عکس شماره 1 :

در ورودی آرامگاه ظهیرالدوله که در انتهای کوچه واقع‌شده است.

عکس شماره 2 :

            سردر ورودی آرامگاه ظهیرالدوله

عکس شماره 3 :

 قبر ظهیرالدوله معروف به صفاعلیشاه متوفی به سال 1302 خورشیدی.

عکس شماره 4 :

محوطه‌ی عمومی آرامگاه ظهیرالدوله. درست در مرکز تصویر سنگ‌قبر برجسته‌ای مشاهده می‌شود که مربوط به ایرج میرزا است.

عکس شماره 5 : 

آرامگاه محمدتقی بهار (ملک‌الشعرا)

عکس شماره 6 : 

            آرامگاه روح‌الله خالقی که در گوشه‌ی قبرستان مدفون است.

عکس شماره 7 :

            آرامگاه داریوش رفیعی

عکس شماره 8 :

 آرامگاه غلامرضا رشید یاسمی

عکس شماره 9 :

آرامگاه رهی معیری

عکس شماره 10 :

یکی از اشعار ایرج میرزا که برای بعد از مرگ خود سروده است و بر روی یکی از وجوه سنگ مزار او قرار دارد.

عکس شماره 11 :

آرامگاه حسین یاحقی

عکس شماره 12 :

سنگ مزار رهی معیری

عکس شماره 13 :

آرامگاه دکتر محمدحسین لقمان ادهم (لقمان‌الدوله)

عکس شماره 14 :

آرامگاه محمد مسعود

عکس شماره 15 :

آرامگاه مرتضی محجوبی

عکس شماره 16 :

آرامگاه سیدحسن تقی‌زاده

عکس شماره 17 :

فانوس‌هایی که دیگر نفتی در آن‌ها نیست. این فانوس‌ها بر بالای قبر فروغ فرخزاد مدت‌هاست که هست. شاید تداعی‌کننده‌ی این شعر فروغ باشد که: من از نهایت شب حرف می‌زنم، من از نهایت تاریکی، و از نهایت شب حرف می‌زنم، اگر به خانه من آمدی برای من ای مهربان چراغ بیار، و یک دریچه که از آن، به ازدحام کوچه خوشبخت بنگرم.

عکس شماره 18 :

آرامگاه حبیب‌الله سماعی

عکس شماره 19 :

نمایی از گورستان خاک گرفته‌ی ظهیرالدوله

عکس شماره 20 :

نمایی بازتر از گورستان ظهیرالدوله. هرچه می‌گذرد این گورستان بیشتر به محاصره‌ی ساختمان‌های بلند درمی‌آید.

عکس شماره 21 :

مزار فروغ فرخزاد.  

نویسنده و عکس‌ها از: دکتر مسعود شهیدی

تاریخ نگارش: خرداد ماه 1391

هرگونه کپی برداری به منظور تجاری ممنوع است. کپی برداری به منظور اشاعه فرهنگ گردشگری و با اهداف غیرتجاری درصورت اجازه مدیر سایت و ذکر منبع بلامانع است.

بازدید کننده ی گرامی: در صورتی که از آرامگاه ظهیرالدوله  بازدید نمودید، خواهشمند است هرگونه تغییر در مطالب مربوط به امکانات رفاهی یا سایر مواردی که به نظرتان می رسد را از طریق لینک نظرات به مدیریت سایت اطلاع دهید تا دیگران نیز از آن بهره مند گردند. با تشکر