رقص سماع

قونیه

سماع که در لغت به معنی شنیدن، شنوایی و هر آنچه به آن مربوط می‌شود است. در فرهنگ دراویش و صوفیان به معنای جدا شدن از خویش و فنا شدن در ذات اقدس الهی است. دراویش معتقدند سماع در عارف حالتی را ایجاد می‌نماید که به آن وجد (vajd) می‌گویند. مراسم وجد و سماع عموماً در مکانی به شکل دایره انجام می‌پذیرد. دایره نمادی است از زمان که آغاز و انجامی برای آن متصور نیست. شاید هم بی‌ارتباط با چرخش سیارات به دور خورشید نباشد. دایره در فرهنگ دراویش نماد ابدیت است. نی و دف مهم‌ترین ابزار موسیقی دراویش است. نوای موسیقایی نی، نوای شکایت به پیشگاه الهی است و درویش از خدا می‌خواهد که او را به اصل خویش بازگرداند. در مراسم سماع علاوه بر نی و دف از سازهای رباب، تنبور، تار و کمانچه نیز بهره می‌گیرند. مولوی اعتقاد داشت آنچه را که به‌صورت عادی نمی‌توان توصیف کرد، می‌توان در غالب شعر، موسیقی و رقص بیان نمود و آنچه امروز مریدان او انجام می‌دهند برگرفته از اعتقادات او و تقلیدی است ازآنچه او و اطرافیانش در قرن هفتم هجری می‌اندیشیده‌اند.

مراسم سماع در تمام ایام سال در قونیه برگزار می‌شود. در ایام بزرگداشت مولانا که مصادف با سالگرد وفات وی برگزار می‌شود مراسم نمادین رقص سماع در سالنی که به همین منظور در قونیه ساخته‌شده است در چندین شب متوالی برقرار می‌گردد. در این مراسم ابتدا اشعاری از مثنوی به زبان ترکی خوانده می‌شود. سپس موسیقی با اجرای تک‌خوانی به زبان ترکی اجرا می‌شود. آنگاه دراویش با لباس‌های بلند سفید و دامن چین‌دار و کلاه‌های بلند نمدی، یکی پس از دیگری به دنبال مولا یا مراد خود ظاهرشده و پس از ادای احترام، شروع به چرخیدن می‌کنند. حرکات موزون مشخصه‌ی اصلی سماع است. در ابتدا دست‌ها روی شانه قرار داشته، پس از چند چرخش، دست‌ها تدریجاً بازشده و در دو طرف قرار می‌گیرد. دست راست بالا و دست چپ پایین‌تر قرار می‌گیرد. دراویش در حین چرخش سر را به یک‌طرف خم می‌کنند و گاهی چشم‌ها را می‌بندند و به عالم خلسه فرو می‌روند و این چرخش می‌تواند بسیار طولانی باشد (گاهی تا ساعت‌ها به طول می‌انجامد.)

سلام، یکی از اصول مراسم سماع است. دراویش در هنگام مراسم سماع به یکدیگر و مراد خود سلام می‌کنند. این سلام بدون ادای کلام و با نگاه کردن به یکدیگر صورت می‌پذیرد. مراسم سماع مشتمل بر چهار سلام است. این چهار سلام هرکدام معرف یک معنی خاص است. سلام اول معرف شریعت است. سلام دوم طریقت، سلام سوم حقیقت و سلام چهارم معرفت را معنی می‌دهد. در سه سلام اول درویش به دور خود و کل مجموعه‌ی دایره‌ای که درویش در آن می‌رقصد می‌چرخد و در سلام آخر (چهارم) وی فقط به دور شیخ یا مراد می‌چرخد. مراد با حرکت خود در بین دراویش، حرکات آن‌ها و نحوه‌ی جای‌گیری  آن‌ها را تنظیم می‌کند.

ردای سیاه یعنی تعلقات دنیوی. دراویش با ردای پشمینه تیره (سیاه یا قهوه‌ای) وارد می‌شوند و طی تشریفاتی این ردا را بر زمین می‌اندازند. به این معنی که خود را از تعلقات دنیوی آزاد می‌سازند. در طی مراسم سماع، نوای دف،  نی و سایر سازهای موسیقی به‌طور هماهنگ با نورپردازی زیبا گوش و چشم را می‌نوازد، آن‌گونه که پس از مدتی شما نیز احساس خلأ و شیدایی خواهید کرد. پایان مراسم را مرشد یا مراد بر عهده دارد. وی که در تمام طول مدت رقص، بر اعمال سماع نظارت نموده، آیاتی از قرآن و اشعار مذهبی در وصف پیامبر ذکر می‌کند. گاهی نیز از شهدای کربلا نیز ذکری به میان می‌آید و پس‌ازآن، دراویش یک‌یک با ادای احترام از مقابل مولای خود عبور کرده و خارج می‌شوند.

خانه‌ی شماره‌ی 25

لازم به ذکر است که در خانقاه‌هایی که در اطراف حرم مولانا قرار دارند، مریدان وی به مثنوی‌خوانی و مجالس سماع خودجوش می‌پردازند. این مراسم واقعی است و در تمام ایام سال وجود دارد. ورود افراد معمولی به غالب این خانه‌ها ممنوع است تنها یکی از این خانه‌ها به نام خانه‌ی علی‌بابا یا پلاک 25 است که ورود افراد معمولی در آن بلامانع است. این خانه در یکی از کوچه‌های پشت مقبره و در کنار Sirri Market (که مغازه‌ی کوچکی است) واقع‌شده است. در این خانه مراسم وجد و سماع از ساعت 6 عصر تا نیمه‌شب برگزار می‌شود و از میهمانان در ابتدا با یک شام ساده و در اواسط جلسه با میوه پذیرایی می‌کنند. برای ورود نیازی به پرداخت پول نیست ولی معمولاً افراد هرچقدر که بخواهند به خدمه منزل کمک می‌کنند. فضای داخلی آن درواقع خانه‌ی نسبتاً کوچکی است با دو اتاق تودرتو که به هم متصل است و در یکی آقایان و در دیگری بانوان نشسته و دور هم حلقه‌زده‌اند. یک اتاق پشتی نیز برای بازدیدکنندگان در نظر گرفته‌شده که در آن تلویزیون مداربسته‌ای وجود دارد به همراه پنجره‌ی بزرگی که شما می‌توانید مراسم را ببینید. مراسم شامل خواندن اشعار فارسی و عربی و آیاتی از قرآن است. پس‌ازآن نوای نی و دف و همخوانی همه‌ی حاضران که به‌صورت هماهنگ "هو" می‌کشند و سر و بدن خود را به جلو و عقب حرکت می‌دهند. پس از مدتی حاضرین دست یکدیگر را گرفته و به حالت ایستاده و با انرژی بیشتر، این حرکات هماهنگ را ادامه می‌دهند. این بار هر دفعه که به جلو خم می‌شوند " الله " می‌گویند. در این میانه بعضی افراد از حال عادی خارج‌شده و شروع به سماع می‌نمایند که دیگران میدان را بازکرده و در حین حرکات چرخشی آن‌ها، به حرکات هماهنگ خود ادامه می‌دهند. این مراسم حدود یک ساعت طول می‌کشد و آن‌ها که در وسط می‌چرخند شدیداً به وجد آمده و با انرژی بیشتری ادامه می‌دهند تا یکی‌یکی افراد سماع کننده می‌نشینند و حرکات جمعی سیر آهسته‌تری به خود می‌گیرد و در پایان باز شعرخوانی و درنهایت با ادعیه و اذکار خاص به مراسم خود خاتمه می‌دهند. لازم به ذکر است که اکثر شرکت‌کنندگان جوان و ترک‌زبان بوده و در بین سماع کنندگانِ میان میدان، زنان نیز حضور دارند. پرده‌ای در بین آن‌ها نیست و هر کس با هر لباسی که بخواهد می‌تواند در جمع شرکت کند. گاهی در میانه‌ی مراسم یکی از افراد دچار سرمستی نزدیک به جنون شده و اختیار از کف می‌دهد و خود را به این‌سو و آن‌سو می‌اندازد که دیگران او را مراقبت و کنترل می‌نمایند.

در سه شب قبل از 17 دسامبر در حیاط حضرت مولانا نیز مراسم ویژه‌ای از طرف سالکان طریقت اجرا می‌شود که شبیه مراسم سماع نمایشی است و افراد بسیاری می‌توانند آن را از نزدیک مشاهده کنند.

نویسنده و عکس‌ها: دکتر مریم پورعبدالله

متخصص آسیب‌شناسی و آسیب‌شناسی خون

تاریخ نگارش: 1389

***

هرگونه کپی‌برداری به‌منظور تجاری ممنوع است. کپی‌برداری به‌منظور اشاعه فرهنگ گردشگری و با اهداف غیرتجاری در صورت اجازه مدیر سایت و ذکر منبع بلامانع است.

بازدیدکننده‌ی گرامی: اظهارنظر و مشارکت در اطلاع‌رسانی باعث پیشبرد دانش و معرفت دیگران خواهد شد. مدیریت سایت آماده‌ی بازتاب دیدگاه‌ها و نظرات محترمانه‌ی شما خواهد بود. با تشکر