ای قوم به حج رفته

قسمت  دوم

سازمان حج و زیارت، خیابان آزادی:

مدارک ات را داده ای. حالا قرار است بروی برای مصاحبه. چقدر من از این مصاحبه ها بدم می آید. آداب غسل مس میت، نماز جمعه، مناسک حج، مبطلات وضو، احکام تقلید، مرجع تقلیدت کیست؟ و یک عالمه سئوال های دیگر. خوب شد یک بار رساله را برای رفع آبروریزی نگاه کرده بودم. از اتاق مصاحبه ی احکام که خارج شدی، می مانی به انتظار، برای امتحان قرائت قرآن. کجا؟ پنج شش نفر پشت در یک اتاق که ظاهراً کسی در آن نیست. کنکاش می کنی. همه مثل تو دکتر هستند. همه اضطراب دارند. همه از ضایع شدن می ترسند. نیم ساعتی می گذرد. بعد یک نفر می آید، در را باز می کند و اذن دخول می دهد. آخوندی گوشه ی یک میز گرد نشسته است. ( اگر گفتی چه جوری می شود گوشه ی یک میز گرد نشست؟ ). زیر پایمان بلند نمی شود. سلام می دهیم. با سر علیک اش را پس می دهد. شش نفری می نشینیم دور میز. آخوند به زحمت سی سال دارد. شروع می کند به گرفتن آزمون روخوانی قرآن. من فکر می کردم خودم خیلی شوت تشریف دارم. بعد فهمیدم از من اوت تر خیلی هست. همکاران نازنینم آنچنان در روخوانی قرآن گند زدند که آخوند جوان ندای آفرین آفرین اش بر تته پته های من بلند شد. آمدیم بیرون. گفتند اگر برایتان پاسپورت (پاسپورت زیارتی) صادر کردیم، یعنی قبول شده اید. اگر نه، بروید کمی بیشتر تمرین کنید برای دفعات بعد. اما نیازی نشد.

حسینیه نیاوران:

درست روبروی کاخ نیاوران، یعنی در بطن بافت قدیمی نیاوران یک حسینیه هست که دیدنی است. به درد فیلمبرداری سریال شب دهم می خورد. راستی تا یادم نرفته بگویم که کاروان ما، مربوط به منطقه ی نیاوران است. یعنی هرچی کلاس بالا هست، قراره در این کاروان میهمان ما باشد. آن اوایل از اینکه با یک کاروان کلاس بالا به حج می روم، خوشحال بودم. بعد کم کم پیش خودم گفتم: "مرد ناحسابی، می خواهی بروی حج زلال شوی، گرد و غبار منیت هایت را دور بریزی، آنوقت خجالت نمی کشی که مردم را با شرایط اقتصادی و اجتماعی شان طبقه بندی می کنی؟" ولی به هر صورت توقع می رفت که درصد تحصیل کرده ها و فرنگ رفته ها و روشنفکرهای کاروان از خیلی کاروان های دیگر بیشتر باشد. همین جا ذکر این نکته ضروری است بگویم که وقتی قرار است به حج تمتع مشرف شوی لازم است سه واحد نظری "مناسک حج" که استاد آن روحانی کاروان است و دو واحد هم "اصول مقدماتی سفر به عربستان سعودی" که معمولاً توسط مدیر یا معاون کاروان تدریس می شود را پاس کنی. این جلسات معمولاً در روزهای جمعه و در یک مسجد یا حسینیه برگزار می شود و شما چندین ماه وقت داری تا با دقت هر چه تمام تر یاد بگیری از موقعی که در فرودگاه مهرآباد از فک و فامیل جدا می شوی تا موقعی که تو را دوباره در فرودگاه تحویل می گیرند، چه باید بکنی و چه ها نباید بکنی. حضور در این جلسات درست مثل کلاس های معارف اسلامی و اخلاق اسلامی دانشگاه، اجباری بود اما از آنجا که حقیر در شهرستان تشریف داشتم، مدیر محترم کاروان من را از شرکت در کلاس ها معاف فرموده بودند. هر چند در زمانی که برای همراهی کاروان انتخاب شدم، بیش از نیمی از کلاس ها برگزار شده بود، لذا قرار شد من نزدیک حرکت به کاروان بپیوندم.

نمی دانم هنوز هم همینطور است یا خیر (علاقه ای هم به دانستن اش ندارم) ولی آن موقع این طوری بود که وقتی یک کاروان می خواست حرکت کند، عوامل اجرایی آن به دو قسمت تقسیم می شدند. یک گروه می شد طلایه دار! یعنی چند روز زودتر عازم می شد. مکان را تحویل می گرفت. بساط خورد و خوراک را آماده می کرد و هماهنگی های لازم انجام می شد تا کاروان برسد. این گروه با آشپز و کمک آشپز و دو نفر از خدمه شکل می گرفت. کل نیروی اجرایی کاروان دوازده نفر بود. یک مدیر، یک معاون، یک آخوند اصلی (آخوند ریش سفید که تاکنون حداقل ده بار به حج رفته است)، یک آخوند زاپاس ( آخوند جوانی که دفعه ی اولش است که به حج تمتع می رود)، یک آشپز، یک کمک آشپز و شش نفر خدمه ( دو نفر خدمه خانم که معمولاً نسبت فامیلی نزدیک با مدیر یا معاون کاروان دارند و چهار نفر خدمه ی آقا! که یکی از آنها پزشک است ). همین جا دو تا توضیح لازم است: در سال های اخیر این فرمول تغییر کرده است. یعنی اینکه غذا در یک مکان واحد پخته می شود و برای تمام کاروان ها ارسال می گردد و نیازی به آشپزی در خود کاروان نیست. پزشک هم دیگر جزء خدمه محسوب نمی شود. برای خودش اتاق مجزا و کیا و بیایی دارد. نکته ی دیگر اینکه با خواندن کلمه ی آخوند ممکن است به برخی بر بخورد که اینجانب با قشر محترم آخوند پدر کشتگی دارم. درحالیکه اصلاً اینطور نیست. " آخوند" در لغت یعنی آخوند. حتی ملا با آخوند فرق دارد. "روحانی" یعنی کسی که معنویتی در او وجود دارد. لذا هر آخوندی الزاماً روحانی نیست و هر روحانی ای الزاماً آخوند نیست.

برگردیم به داستان خودمان. البته حاشیه رفتن، هرچند که توالی نوشتار را مخدوش می کند، اما عملاً ثابت شده که آدم جماعت، به طور عام، و ایرانی جماعت، به طور خاص از حاشیه بیشتر از متن لذت می برد. ابتدا قرار شد این حقیر جزء گروه پیشرو زودتر به عربستان اعزام شوم. بعد از کلی التماس و خواهش و تمنا که: "باباجان! من زن و بچه ام در شهرستان تنها هستند" و از این صحبت ها، قرار شد فرد دیگری را به جای من بفرستند و من همراه کاروان روانه شوم. ضمناً مقرر بود دو شب مانده به حرکت، تمامی اعضای کاروان ساک های متحدالشکل خود را پر کرده و بیاورند تحویل دهند. کجا؟ حسینیه ی نیاوران. این ساک ها اینقدر بزرگ هستند که به راحتی بیش از سی کیلوگرم بار در آنها جا می شود. آن روز عصر در حسینیه نیاوران حضور به هم رساندیم. محتوای ساک من: مقداری لباس، یک عدد پتو، دو عدد حوله ی سفید برای احرام، یک جفت دمپایی و مقادیری کتاب بود. بعد معلوم شد که در محل اسکان حجاج ایرانی، از تخت و تشک و پتو و بالش و ملحفه خبری نیست و هر کس باید برای خودش وسایل خواب می آورده. زوار محترم و همراهانشان با ساک هایی بس بزرگ و بسیار سنگین آمدند. پذیرایی از زائران از همین جا آغاز شده بود. از همان جا، پاشنه ی کفش ها را کشیدم، گمانم این بود که در این سفر هرچه خاکی تر باشی، زلال تری. باید منیت هایت را بگذاری و بروی. بی آنکه کسی چیزی بگوید کارم را با جمع کردن پوست میوه ها و آشغال هایی که در حسینیه ریخته بود، شروع کردم. مدیر کاروان توضیحات نهایی را داد. به این بهانه که ما ساک های شما را برایتان می آوریم تا شما راحت به فرودگاه بیائید، ساک ها را تحویل گرفتیم. وقتی همه رفتند، معلوم شد که که مقداری نخود و لوبیا و قند و شکر و خلاصه جیره ی خشک کاروان را باید در ساک همسفرانمان جاسازی کنیم. بی آنکه آنها روحشان از این ماجرا خبردار باشد. این بود که به عنوان پیش درآمد همه ی کارهای نیک و حلالی که در طی یک ماه بعد باید انجام می دادیم، ساک همسفران را به دستور مافوق باز کردیم و کف هرکدام از آنها را با بسته های نخود و لوبیا انباشتیم تا روز بعد آنها را با کامیون به فرودگاه برسانیم. خانم های خدمه (که همسران مدیر و معاون کاروان بودند) با خود وسایل هفت سین آورده بودند. ساک من از همه خالی تر بود. قرار شد من مسئول رساندن هفت سین به خاک عربستان سعودی شوم تا درست بعد از اتمام مراسم رسمی حج همه با هم دور سفره ی هفت سین بنشینیم و فال حافظ بگیریم. غافل از اینکه خود حافظ فال قهوه می گرفته. کاش یک مقداری هم هیزم برای چهارشنبه سوزی! می گذاشتند توی ساک من.

یک خاطره ی دیگر هم از آن شب دارم: در هر فیلم قبل از انقلاب حتماً یک دیوانه برای جور بودن جنس حضور داشت. چند سالی که از انقلاب گذشت کارگردان ها دیدند وجود دیوانه در جامعه چیز غیرعادی محسوب نمی شود، این بود که در هر فیلم یا سریالی ایرانی، یکی از اتفاقات مهم فیلم باید در یک سکانس بارندگی سیل آسا اتفاق بیفتد. حالا در مملکتی که سال به دوازده ماه باران نمی بارد، چرا همه ی فیلم ها تویش بارندگی دارد، این را باید در کمبودهای دوران کودکی کارگردان ها و نویسندگان فیلم نامه جستجو کرد. در هر صورت آن شب باران شدیدی بارید. صدای ضربه ی قطرات باران بر سقف شیروانی حسینه و کمی بعد از آن شر شر آب که از گوشه و کنار ، کف حسینیه را خیس می کرد هنوز در یادم مانده است.

فرودگاه مهرآباد:

همیشه آدم فکر می کند اعضای یک کاروان باید با هم سوار یک هواپیما شده و به مقصد برسند. اما ظرفیت و تعداد صندلی های هواپیما را متناسب با تعداد افراد کاروان حج نمی سازند. اینجاست که نقش محوری مدیر کاروان در چگونگی ارتباطش با سازمان حج و زیارت معنی پیدا می کند. یعنی اگر مدیر کاروان حرفه ای باشد، مدتها قبل از پرواز دم آنهایی را که برنامه ریزی می کنند دیده است و کاروانش یک تکه اعزام می شود. ولی اگر بخواهی قانون مداری کنی یا اهل انشاء الله و ماشاء الله باشی، کاروان به دو و یا حتی سه قسمت تقسیم می شود. خلاصه کاروان ما به دو قسمت تقسیم شده بود. قرار بود یک گروه را ساعت چهار بعد از ظهر و گروه دیگر را ساعت ده شب به جده اعزام کنند. بلیت من برای ده شب بود. به همراه پدر و خواهرزاده ام به فرودگاه مهرآباد رفتم. قرار بود همه در محوطه ی خارج از سالن دور هم جمع شده و به اتفاق وارد شویم. یک جلیقه ی نایلونی شبرنگ صورتی رنگ درست کرده بودند که خیلی سریع بر قامت حقیر سوار شد. یک تابلوی شبرنگ که شماره کاروان بر روی آن نوشته بود هم داشتیم که آن را هم به دست من دادند تا اشتراکی از سوپورهای شریف شهرداری و مامورین راهنمایی و رانندگی به وجود آید. منتظر ماندیم تا همه ی زوار محترم از راه برسند. قیافه ها دیدنی است. آنها که می روند، چهره های روحانی به خود گرفته اند. تو گویی تا چند ساعت دیگر قرار است در میدان مین، با فدای جان خود معبر باز کنند. آنها که می مانند خیلی دوست دارند یک جوری خودشان را به زائر بمالند، شاید از طریق پدیده ی انتشار، کمی از این روحانیت نصیبشان شود. ما هم با همان جلیقه ی صورتی و تابلو ی راهنمایی و رانندگی، خودمان را به پدر و خواهرزاده مالیدیم (کس دیگری نبود تا بیشتر مفید فایده قرار بگیریم). طبق معمول ما ایرانی ها، همیشه یک عده باید افتخار بدهند و دیرتر تشریف بیاورند تا معلوم شود که از بقیه مهمترند. سرما تا مغز استخوان همه رسیده بود تا بالاخره جمع کامل شد و وارد سالن شدیم. مراسم گمرک و گذرنامه مثل آب خوردن انجام شد. به نظرم رسید کارمندهای فرودگاه فقط دلشان می خواهد هرچه سریعتر از دست حجاج راحت شوند. این احساس در داخل هواپیما پررنگ تر شد. معلوم بود که میهماندارها طی ده پانزده روز گذشته که حاجی کشون (با کسره بخوانید نه با ضمه) داشته اند، حسابی آب بندی شده اند. سرمیهماندار خواهش می کرد که زائرین محترم مقررات داخل هواپیما را رعایت کنند. جان مادرتان سر جایتان بنشینید. وقتی به مقصد رسیدید فرصت برای سلام و احوالپرسی هست. تو را به هرچه می پرستید، با دو پا روی توالت فرنگی نروید! هم توالت می شکند و هم شما صدمه می بینید و هم در اثر تکان هواپیما ممکن است محتویات روده شما ...

پرواز به موقع (فقط با ده دقیقه تاخیر) انجام شد. صندلی D23 . دست راستم را آخوند کاروان و دست چپ را معاون کاروان پر کرده اند. نشسته، ننشسته هر دو خوابشان برد. جا برای تکان خوردن نیست. هر دقیقه یکی می افتد روی من! غذا آوردند. هر دو بلافاصله بیدار شدند. غذا را خوردند و نمی دانم چه جوری، بلافاصله دوباره خوابیدند. میهماندار که برای بردن ظرف ها آمد، هر دو خواب بودند. خلبان هم مثل من حوصله اش سر رفته است. برای زوار خواب توضیح می دهد که سرعت هشتصد کیلومتر در ساعت، ارتفاع 9500 متر، درجه حرارت بیرون منفی سی درجه، از بالای قم، کاشان، شهرضا، شیراز و بحرین عبور کرده و وارد خاک عربستان شده ایم  و از طریق ریاض و دفینه به جده خواهیم رسید. می خواستم بروم به خلبان بگویم: آقای خلبان برای که توضیح می دهی؟ اینا همه خوابند! اما نمی شود از جا جنبید. این روزها کمردرد بیدار می کند. دو روز قبل کلی چمدان بازی کرده بودیم تا نخود لوبیاها را جاسازی کنیم. کمردرد مضاعف شده است. صندلی هواپیما برایم راحت نیست. پاها ورم کرده اما خیالی نیست.

فرودگاه جده:

هواپیما ساعت یک بامداد به وقت جده به زمین نشست. اینجا ساعت نیم ساعت از تهران عقب تر است. طبق معمول همه عجله دارند که خیلی سریع از هواپیما پیاده شوند. همان وحشی بازی های همیشگی، بدون رعایت حال دیگران. اگر پایت را روی پای دیگری گذاشتی، اگر چمدانت که حداقل بیست کیلو وزن دارد از آن بالا افتاد روی سر دیگری مهم نیست. از روی پای هم می دوند تا بعد، ساعت ها در فرودگاه جده به انتظار بنشینند. وارد سالن بازرسی می شویم. من تقریباً آخرین نفر هستم. این دومین سفر خارجی من است. اولین چیزی که به سرعت نظرم را جلب کرد، هوای مطبوعی بود که آرامش ایجاد می کرد. سالنی تمیز، مرتب و نورانی. به سقف نگاه می کنم. سقفی پوشیده از صدها لامپ مهتابی. خیلی جالب است. همه ی لامپ ها روشن هستند. حتی یکی از آنها هم پت پت نمی کند. صندلی های راحت. وقتی می نشینی از روی بیکاری سقف را نگاه می کنی. سیستم اطفاء حریق و شبکه آب پاش در تمام سقف به هم تنیده شده است. مامورین به سرعت کار می کنند. گذرنامه و بلیت را چک می کنند و وارد قسمت بازرسی گمرک می شوی. وسایل سفره ی هفت سین کار دستم داد. کلی سئوال و جواب که: " اینها چیست؟ " هرچه گفتم که اینها هفت سین است، یعنی هفت تا چیز که اولشان سین دارد مثل apple !  به خرجش نرفت که نرفت. مرا نزد کسی بردند که فارسی بلد بود. ساک را کامل ریختند بیرون. به سماق و سرکه و سکه و سیب و گلابی و کاسه و بشقاب من بیچاره گیر داده بودند. توضیحات من برای هفت سین کارگر افتاد اما همه ی کتاب هایم را ضبط کرد. حج، میعاد با ابراهیم، خسی در میقات، مناسک حج و چند کتاب دیگر. مادر کتاب دعایی برایم گذاشته بود و در صفحه ی اول آن چیزهایی برایم نوشته بود. آرزو کرده بود که شاید روزی من هم آدم شوم. نامرد همه ی نوشته را از اول تا آخر خواند. بعد پرسید: " این را که نوشته؟" من گفتم: "مادرم". بعد از او خواستم نوشته ی یادگاری مادرم را به من برگرداند. کمی فکر کرد. بعد کتاب دعا را (که از نظر وهابی ها ممنوع ترین کتابی است که نباید وارد خاک عربستان شود) به من پس داد. گفت چون هدیه ی مادرت است این را ببر. مادر در همه جا و برای همه ی مردم دنیا یک مفهوم مشترک است، توصیفی زیبا از عشق به همه ی خوبی ها و مهربانی ها، حتی اگر در یک کتاب ممنوعه تجلی کرده باشد.

از سالن گمرک خارج می شوی. محوطه ی عظیم فرودگاه جده روبرویت چشم باز می کند. سقف بلند با نوعی پارچه ی سفید نسوز که با اقتباس از چادرهای قبیله ای عرب ها ساخته شده است. انگار صدها چادر در کنار هم برپا کرده اند. کف سالن را یک نوع مکالئوم پوشانده که با وجود رفت و آمد بسیار، خط هم برنداشته است. در این سالن هم مثل سایر جاها صدها نفر کار می کنند. کارمندها تماماً شلوار و دشداشه ی سفید پوشیده اند. تمامشان چفیه بر سر دارند. به نظر می رسد رنگ چفیه ای که بر سر می گذارند و منگوله هایی که به آن می بندند با مراتب اداری شان فرق می کند. لباس های سفیدشان بسیار تمیز است. چروک ندارد. زیر بغلشان داغمه ی عرق نیست. بوی گند نمی دهند. بسیار تمیز و آراسته اند. تمامشان به تاکی واکی مجهزند و همینطور دارند با هم حرف می زنند. چه می گویند؟ نمی دانم. صدای زمخت و لهجه ی غلیظ عربی دارند. عربی شان از عربی آخوند ما که کلی جامع المقدمات و سیوطی خوانده بهتر است! اینجا از کارمند زن هیچ خبری نیست. یک عالمه ماشین برقی که بی صدا کار می کنند در تردد هستند. بار، مسافر یا عرب خالی! را این ور و آن ور می برند. خلاصه اینکه اینجا از آن عرب هایی که به قول مرحوم فردوسی شیر شتر و سوسمار می خورند خبری نیست. پول نفت و ریخت و پاش حجاج، باکلاسشان کرده است. اما مسافرها تا دلت بخواهد بی نظم و ترتیب هستند. هرچه دلشان بخواهد می کنند. هرجا دلشان بخواهد پهن زمین می شوند. هر آشغالی را هر جا دلشان خواست ول می کنند. جالب اینکه پنجاه برابر فرودگاه مهرآباد نظافت چی وجود دارد. بلافاصله حتی یک ته سیگار را هم از روی زمین جمع می کنند. دشداشه پوش ها کارهای سطح پایین انجام نمی دهند. کارگرها، نظافت چی ها، توالت شورها و راننده ها همه اهالی کشورهای دیگر هستند: آفریقایی، فیلیپین، اندونزی، پاکستان، افغانستان و ...

به طور معمول اکثر آنهایی که می خواهند به مکه بروند، باید در یکی از چهار نقطه ای که در چهار طرف شهر مکه قرار دارد و به آن میقات می گویند رفته و در آنجا محرم (Mohrem) شوند. اینکه وقتی محرم شدی باید چه کارهایی بکنی و چه کارهایی نکنی باشد برای بعد، اما عده ای هستند که وقتی از خانه شان خارج می شوند لباس احرام می پوشند. در هواپیما و فرودگاه هم همان پوشش را بر تن دارند. این پوشش برای آقایان شامل دو تا حوله ی سفید رنگ است که یکی را به دور کمر می بندند و دیگری را بر روی شانه می اندازند. حالا اگر قرار باشد ساعت ها در فرودگاه منتظر بمانی و قید و بند زیادی هم نداشته باشی، صحنه هایی مشاهده می شود نگو و نپرس.

یکی دیگر از کارهایی که در سفرهای جمعی بر عهده ی تور لیدر یا همان راهنمای سفر است اینکه لحظه به لحظه باید آمار تعداد همسفرهایت را بدانی. از هر دری که خارج شدی یا به جایی که وارد شدی باید اول آنها را بشماری تا نکند کسی از گروه جا مانده یا گم شده باشد. این کار برای گروه های بیست سی نفره که به سفرهای تفریحی می روند و متوسط سنی شان هم معمولاً پایین تر است کار چندان پیچیده ای نیست. ولی وای به وقتی که بیش از دویست نفر که عمدتاً نظم پذیر نیستند را بخواهی با خود از جایی به جای دیگر ببری آن هم در میان جمعیتی که به صورت کپه های چند ده نفری بدون هیچ نظم خاصی بر کف سالن فرودگاه پهن زمین شده اند. قریب نیمی از کاروان شش ساعت زودتر رسیده اند. آنها جزء همین آدم هایی هستند که گوشه ای از سالن فرودگاه پهن شده اند، ساک های کل کاروان را تحویل گرفته و دور خود چیده اند و منتظرند تا بقیه برسند. با یکی دو تا دیگر از همکاران می روی تا تغذیه ی کاروان را از جایی که نمی دانم کجا بود تحویل بگیری. طبق شمارش، غذا تحویل می دهند. می شماری و تحویل می گیری. می آوری. شروع می کنی به توزیع. سه چهار تا غذا کم می آید! هرچند مطمئنی که در شمارش اشتباه نکرده ای اما دلت نمی آید ایمانت را بدهی که چند نفر دو تا غذا گرفته باشند. سر خودت و همکارانت بی کلاه می ماند. مدیر کاروان اولین گلایه اش را می پراند. یعنی اینکه عرضه نداشتی دویست تا غذا را درست توزیع کنی. هیچکس به روی خودش نمی آورد. دلت نمی خواهد برگردی و از آنجایی که نمی دانم کجا بود غذای اضافی گدایی کنی. غذا خوردن که تمام شد چند نایلون بزرگ برمی داری تا ظرف های خالی و قوطی های نوشابه را جمع کنی. از آن وسط ها یک غذای اضافه پیدا می شود. تقسیمش می کنی به سه، تا عدالت رعایت شده باشد. اتوبوس ها آماده اند اما نمی توانی حرکت کنی. چون اگر راه بیفتی نماز صبح را باید بین راه بخوانی و شدنی نیست. صبر می کنند تا اذان صبح را بدهند. جماعت به پراکندگی هرچه بیشتر نماز صبح را می خوانند. همین که همه در یک جهت نماز خواندند خودش جای خوشبختی است. خیلی ها از ترس اینکه کسی ساک شان را نبرد می ترسند برای وضو گرفتن از دیگران جدا شوند. نماز که به پایان رسید کم کم کاروان را به سمت محل اتوبوس ها هدایت می کنند. هیچ نظمی وجود ندارد. بجز بعضی حرفه ای ها که برای ساکشان علامت واضح گذاشته اند هیچ کس نمی داند ساک خودش کدام است. بعضی ها توانایی اش را ندارند، بعضی ها حوصله اش را. خیال می کنند باید کسی باشد که ساک آنها را برایشان جابجا کند. یک سری ساک جا می ماند. ساک ها چرخ درست و حسابی ندارند. سنگینند. ولی چاره چیست؟ نمی شود که از همان ابتدای سفر با خلق خدا عربده کشی کرد. با هر دست یک ساک را می کشی تا جا نماند. همکارانت هم همینطور. چهار اتوبوس برای کاروان پشت سر هم ایستاده اند. دو اتوبوس معمولی برای خانم ها و دو اتوبوس روباز برای آقایان. به همه می گویند وسایل احرام را در ساک دستی بگذارید و بقیه وسایل را در ساک بزرگ. باید ساک ها را بار اتوبوس های خانم ها کرد. چون اتوبوس های روباز درست شبیه اتوبوس های مدرسه در آمریکای شمالی است. زرد، دماغ دار و بدون صندوق بغل و البته بدون سقف. فقط بالای سر راننده سقف دارد. حی علی خیر العمل. حالا همه عجله دارند. باید هر چه زودتر ساک ها را بار زد. مسافرها بدون اینکه به فکر بارشان باشند سریع می دوند تا در اتوبوس جا بگیرند. ساک ها را بار می زنیم. مدیر و معاون کاروان گوشزد می کنند که نکند اشتباه کنید! بعد از فلان پل و خروجی بیست و نه  باید به راست بپیچید، بعد دور بزنید، بعد مستقیم بروید، بعد بپیچید به راست، آنقدر بروید تا به مسجد جحفه (Johfeh) برسید. بی خیال گوش می دهی. بعد یک دفعه به تو می گویند دکتر تو برو تو اتوبوس شماره یک. منتظری که یک بلد راه با تو بیاید. می گویند: "کسی نیست". می پرسی راننده راه را بلد است؟ می گویند: "نه"! ولی نگران نباش پشت سر ما قرار بگیر، گم نمی شوی ولی نکند یک وقت گم شوی ها! اضطراب وجودت را می گیرد. می پری بالای اتوبوس و منتظر می مانی تا اتوبوس های عقبی راه بیفتند و بعد تو دستور حرکت بدهی.

ادامه دارد ...