مقدمه ای بر سفرنامه و سفرنامه نویسی
در اینکه سفر، آدمی را آبدیده می کند، هیچ بحثی نیست. آنچنان که خاقانی می گوید:
قرآن ز سفر جهان گرفته است ماه از سفر آسمان گرفته است
سفر کردن دید انسان را باز می کند. به او می آموزد که دیگر مردمان چگونه زندگی می کنند. یاد می گیرد که چگونه خودش را با جوامع دیگر تطبیق دهد. با طبیعت جاهای دیگر که منزلگاه او نیست آشنا می شود و هم از این روست که در ادبیات فارسی واژه "جهاندیده" یعنی کسی که دانسته های بسیار از گردش در نقاط دیگر به دست آورده است.
مردی که سفر کرد پسندیده شود خاک قدمش سرمه ی هر دیده شود
پاکیزه تر از آب نباشد چیزی یک جا که کند مقام گندیده شود
امروز سفر کردن بسیار آسان شده است. به سادگی ظرف چند ساعت می توان از قاره ای به قاره ی دیگر رفت. از طرف دیگر با اختراع و گسترش فضای مجازی، متوسط دانش بشری از سایر نقاط جهان به نحو شگرفی افزایش یافته است. سی چهل سال پیش برای اینکه راجع به مطلبی جستجو کنیم ، چاره ای جز مراجعه به دایره المعارف های تاریخ گذشته ی کتابخانه ها نداشتیم. از طرف دیگر سفر کردن برای اکثریت مردم امری دست نیافتنی بود. سفر مخاطرات بسیار داشت و علاوه بر اینکه استطاعت مالی، شرط لازم برای تصمیم به سفر رفتن بود (و امروز نیز هست) اما شرط کافی نبود. عشق، شجاعت و از خود گذشتگی می طلبید. برای اینکه درک بهتری از شرایط سخت سفر کردن دستتان بیاید، کافی است گفته شود: مسافت 120 کیلومتری تهران – قم را که امروزه در زمانی کمتر از دو ساعت طی می کنیم، صد سال پیش در چهار روز طی می کردند. و به هر روز طی مسیر که به طور متوسط شش فرسنگ یا تقریباً سی و شش کیلومتر بود، یک "منزل" می گفتند. هم از این روست که در فرهنگ ایرانی، کسی که برای مدت های طولانی خانه و زندگی و زن و فرزند را رها می کرد تا به اماکن مذهبی: مشهد، کربلا و مکه برود، از اجر و قرب بسیار بیشتری نسبت به امروز برخوردار بود و به او مشهدی، کربلایی یا حاجی می گفتند و البته هنوز هم می گویند.
سفرنامه
آدم های بی شماری در طول تاریخ سفر کرده اند. "سفر" ابعاد گوناگون دارد. در بعد مادی آن، کسی که از یک روستا به روستای دیگر می رفت، سفر کرده بود. از آن طرف، کسی که قاره ها را درنوردیده بود نیز، سفرکرده به حساب می آمد. امروز کار به جایی رسیده است که در کلان شهرها، جابجایی از یک طرف شهر به طرف دیگر را سفر حساب می کنند. آدم ها وقتی سفر می کنند، در بازگشت، تجربیات و خاطرات خود را با خویشان و نزدیکان به اشتراک می گذارند. اما دایره ی این اشتراک، چه از لحاظ مکان و چه از بعد زمان بسیار محدود است. اما در طول تاریخ آدم هایی هم بوده اند که "شرح سفر" نوشته اند. تجربیات و خاطراتشان را مکتوب کرده اند. این آدم ها، با نوشتارشان به نوعی جاودانه شده اند. هرچند امروزه به مدد فضای مجازی و به واسطه ی اینکه هر کسی می تواند به راحتی شرح سفرش را در اینترنت منتشر نماید، سفرنامه نویسی نسبت به گذشته رشد چشمگیری داشته است اما باز هم از لحاظ آماری، نسبت سفرنامه هایی که در طول تاریخ بشریت مکتوب شده است، به نسبت میلیاردها سفری که آدمیان داشته و دارند، بسیار بسیار ناچیز است. و هم از این روست که باید قدر سفرنامه ها را دانست. چرا که آدم هایی بوده و هستند که به خود زحمت داده اند تا تجربیات خویش را با آدم هایی که نمی شناسند و یا در آینده خواهند آمد و خواهند زیست به اشتراک بگذارند. زیبایی سفرنامه زمانی دو چندان می شود که خواننده در می یابد که مردم یک جامعه در گذشته چگونه زندگی می کرده اند و چه تفکراتی داشته اند.
انواع تقسیم بندی سفرنامه ها
به عنوان یک ایرانی و از نگاه یک ایرانی سفرنامه ها را به انواع مختلف می توان تقسیم بندی نمود:
1- سفرنامه هایی که به زبان فارسی هستند و سفرنامه هایی به سایر زبان ها.
2- سفرنامه هایی که در مورد ایران نوشته شده است و سفرنامه هایی که در مورد سایر نقاط جهان به نگارش در آمده است.
3- نویسنده ی سفرنامه ایرانی است یا غیر ایرانی.
4- سفرنامه هایی که با هدف نگارش آنها سفر انجام شده است و سفرنامه هایی که هدف دیگری دنبال می شده، اما در کنار هدف اصلی سفرنامه نیز نوشته شده است.
برخی از سفرنامه های معروفی که ایرانی ها درباره ی ایران نوشته اند:
1- سفرنامه ناصر خسرو قبادیانی، 444 هجری قمری، 1046 میلادی
2- سفرنامه ابوالاشراف محمد حسینی یزدی،(سفرنامه حج)، 757 هجری قمری، 1356 میلادی
3- سفرنامه غیاث الدین سمرقندی، (سفر به چین)
4- سفرنامه سعدالدین نزاری قهستانی، (سفرنامه منظوم)، 678 هجری قمری
5- سفرنامه ملک حسین سیستانی، قرون دهم و یازدهم هجری قمری،
6- سیاحت نامه ابراهیم بیگ، زین العابدین مراغه ای، شرح اوضاع اسف بار ایران در سال های پایانی حکومت قاجاریه در ایران، 1903 میلادی (1282 خورشیدی)
7- دیدنی ها و شنیدنی های ایران، محمود دانشور، 1326 خورشیدی
8- گلگشت در وطن (سفرنامچه)، ایرج افشار، 1384 خورشیدی
سفرنامه های معروفی که ایرانی های درباره ی سایر نقاط جهان نوشته اند:
1- سفرنامه و نگارگری غیاث الدین محمد نقاش تبریزی به چین، 1422 میلادی
2- سفرنامه علی اکبر خطایی (خطایی نامه)، سفرنامه چین، به زبان فارسی، قرن 16 میلادی
3- "تحفه العام" ، میر عبدالطیف شوشتری، در زمینه ی پیشرفت های جهان غرب، 1801 میلادی (1180 خورشیدی)
4- " بستان السیاحه" ، " حدائق السیاحه" و " ریاض السیاحه" سه کتابی است که شرح سفر زین العابدین شیروانی به عثمانی، حجاز، هند و ماوراءالنهر است. 1802 میلادی (1181 خورشیدی)
5- "مرات الاحوال جهان نما"، احمد بهبهانی، سفرنامه هند و شرح پیشرفت های غرب، 1804 میلادی (1183 خورشیدی)
6- "حیرت نامه سفر" ، میرزا ابوالحسن شیرازی، سفیر (ایلچی) ایران در لندن، پیرامون پیشرفت های علمی، اجتماعی، فرهنگی و سیاسی غرب، 1809 میلادی ( 1188 خورشیدی)
7- سفرنامه میرزا محمد صالح شیرازی، شرح سه سال سفر به انگلستان، 1819 میلادی ( 1197 خورشیدی)
8- "سفرنامه حاجی پیرزاده"، محمدعلی پیرزاده نائینی، 1264 خورشیدی
9- سفرنامه محمدعلی معین السلطنه، شرح سفر به ایالات متحده آمریکا، 1893 میلادی ( 1271 خورشیدی)
10- سفرنامه مکه، میرزا علی خان امین الدوله، 1899 میلادی (1278 خورشیدی)
11- سفرنامه های سهام الدوله بروجردی، 1280 خورشیدی
12- "سفرنامه حاج سیاح" ، میرزا محمدعلی محلاتی، شرح سفر به اروپا و خاطرات، 1909 میلادی (1288 خورشیدی)
13- سفرنامه حاج ایاز خان قشقاقی، سفرنامه سفر حج و عتبات عالیات، 1922 میلادی (1301 خورشیدی)
14- سفرنامه برادران امیدوار، شرح سفر عیسی و عبدالله امیدوار به بسیاری از کشورهای جهان، 1964 میلادی، 1343 خورشیدی
15- خسی در میقات (سفرنامه حج)، جلال آل احمد، 1345 خورشیدی
16- حج و میعاد با ابراهیم، علی شریعتی، 1349 و 1350 خورشیدی
سفرنامه های معروفی که درباره ی ایران توسط خارجی ها نوشته شده است:
1- سفرنامه ابن بطوطه (Ibn Batutta)، 1377-1304 میلادی، به زبان عربی
2- "سفرنامه کلاویخو" ، روی گونزالس کلاویخوی اسپانیایی در این سفرنامه شرح سفر به شرق و ایران را به رشته تحریر درآورده است، 1406 میلادی (785 خورشیدی)، به زبان اسپانیایی
3- سفرنامه پیترو دلا واله، شرح وضعیت ایران در عصر شاه عباس اول، 1617 میلادی (996 خورشیدی)
4- سفرنامه ژان باپتیست تاورنیه، مشاهدات جهانگرد فرانسوی از ایران و بخصوص اصفهان در عهد صفوی، 1668 میلادی (1047 خورشیدی)
5- "سیاحتنامه شاردن"، سفرنامه ژان شاردن فرانسوی به ایران عصر صفوی، 1677 میلادی (1056 خورشیدی)
6- سفرنامه کارری، جوانی فرانچسکو جملی کارری، مصادف با ابتدای حکومت شاه سلطان حسین صفوی، 1694 میلادی (1073 خورشیدی)
7- سفرنامه کورنلوس دو بروین، جهانگرد هلندی، 1718 میلادی (1097 خورشیدی)
8- سفرنامه کارستن نیبور، 1765 میلادی ( 1143 خورشیدی)
9- "سفرنامه جیمز موریه"، مشاهدات جیمز ژوستینین موریه انگلیسی از ایران عهد قاجار، 1816 میلادی (1195 خورشیدی)
10- سفر زمستانی از قسطنطنیه به تهران، جیمز بیلی فریزر، 1838 میلادی (1217 خورشیدی)
11- نگاهی به زندگی و روش ها در ایران (عنوان فارسی: خاطرات لیدی شیل)، مری لئونورا شیل، همسر وزیر مختار انگلیس در ایران در اوایل حکومت ناصرالدین شاه،1851 میلادی (1229 خورشیدی)
12- "سه سال در آسیا"، سفرنامه کنت دو گو بینو، 1858 میلادی (1236 خورشیدی) به زبان فرانسه
13- سفرنامه مادام دیولافوا ( خاطرات کاوش های باستان شناسی شوش)، مادام جین دیولافوا، 1884 میلادی (1263 خورشیدی)
14- یک سال در میان ایرانیان، ادوارد گرنویل براون، 1893 میلادی (1272 خورشیدی). این کتاب با حذف 100 صفحه از آن که پیرامون بابیه نوشته شده، به فارسی ترجمه شده است.
15- سه سال در دربار ایران، دکتر ژوانس فووریه، 1893 میلادی (1272 خورشیدی)
16- ده هزار میل مسافرت در ایران، سر پرسی سایکس، 1902 میلادی (1281 خورشیدی)
17- "یک سفر ایرانی"، سفرنامه و شرح مشاهدات فردریک چارلز ریچارد انگلیسی از ایران و خاورمیانه در زمان سلطنت پهلوی اول، 1916 میلادی (1295 خورشیدی)
18- سفرنامه آلفونس گابریل، عبور از صحاری ایران، 1933 میلادی (1311 خورشیدی)
سفرنامه های معروف دنیا:
1- اودیسه، شرح سفر داستانی اودیسیوس نوشته ی هومر، قرن هشتم پیش از میلاد، به زبان یونانی
2- آناباسیس نوشته ی گزنفون(Xenophon) ، قرن چهارم پیش از میلاد، به زبان یونانی
3- سفرنامه پوسانیاس (Pausanias)، قرن دوم میلادی، به زبان یونانی
4- سفرنامه ابن فضلان، 921 میلادی، به زبان عربی
5- صوره الارض یا مسالک و الممالک، ابن حوقل، 969 میلادی، به زبان عربی
6- سفرنامه ناصرخسرو، 1046 میلادی، به زبان فارسی
7- سفرنامه ابن جبیر(Ibn Jubayr)، 1183 میلادی، به زبان عربی
8- معجم البلدان، یاقوت حموی (الرومی البغدادی)، 1224 میلادی، به زبان عربی
9- سفرنامه مارکوپولو، 1299 میلادی، به زبان ایتالیایی
10- سفرنامه ابن بطوطه (Ibn Batutta)، 1377-1304 میلادی، به زبان عربی
11- سفرنامه کلاویخو، 1406 میلادی، به زبان اسپانیایی
12- "سیاحت نامه" ، اولیا چلبی، جهانگرد معروف ترک، قرن 16 میلادی
13- سفرنامه ژان باپتیست تاورنیه، مشاهدات جهانگرد فرانسوی از ایران و بخصوص اصفهان در عهد صفوی، 1668 میلادی
14- "سیاحتنامه شاردن"، سفرنامه ژان شاردن فرانسوی به ایران عصر صفوی، 1677 میلادی
بررسی آماری سفرنامه های مربوط به ایران
شاید عجیب به نظر برسد اما از میان آنهایی که به سرزمین ایران سفر کرده اند نزدیک به هزار سفرنامه یا شرح خاطرات بر جا مانده است که از این میان بیش از 140 اثر تاکنون به زبان فارسی ترجمه شده است.
نخستین اثر از لحاظ قدمت، متعلق به اسکیلاکس (Scylax) یونانی و مربوط به 515 قبل از میلاد است. اما آنچه بیشتر جلب توجه می کند سفرنامه هایی است که به تاریخ متاخر ایران زمین برمی گردد. طی 320 سال، یعنی بین سال های 1600 تا 1920 میلادی اروپائیان 327 سفرنامه از سفر به ایران از خود بر جا گذاشته اند. عمده ی این سفرنامه ها متعلق به اتباع انگلیس، فرانسه، روسیه، آلمان، پرتقال و ایتالیا است. اگر بخواهیم این سفرنامه ها را بر اساس دوره های زمانی یا سلسله های ایرانی تقسیم کنیم، نتیجه به شرح زیر خواهد شد:
1- دوره ی صفویه 1720-1600 میلادی 81 سفرنامه
2- دوره ی افغانان 1740-1721 میلادی 11 سفرنامه
3- دوره ی افشاریه 1750-1741 میلادی 6 سفرنامه
4- دوره ی زندیه 1790-1751 میلادی 17 سفرنامه
5- دوره ی قاجاریه 1920-1791 میلادی 200 سفرنامه
6- دوره پهلوی اول 1940-1921 میلادی 12 سفرنامه
بسیاری از آنهایی که رنج سفر از راه های دور را بر خود هموار کرده اند، به دنبال دستیابی به مقاصد خاصی بوده اند. عمده ترین دلایل عبارت بودند از:
1- بستن پیمان های سیاسی و نظامی
2- ایجاد اتحاد مشترک علیه حکومت عثمانی به طور خاص
3- تشویق ایرانیان و سایر ملل شرق به پذیرش مسیحیت
4- تاسیس شرکت های تجاری و بازرگانی در ایران و سایر کشورهای شرقی
5- جلوگیری ایلغار مغول از نفوذ به غرب
6- مطالعه در تاریخ ایران و خاورمیانه و انتقال میراث فرهنگی منطقه با نازلترین بها به غرب
7- کشف و استحصال منابع طبیعی و معدنی
8- ایجاد تفرقه های سیاسی و برجسته نمودن اختلافات دینی و قومی میان مردم منطقه
9- شناخت سرزمین ایران به عنوان بخشی از جاده ابریشم برای دست یابی به سرزمین های شرقی از جمله چین
10- تلاش در جهت افزایش دانش جغرافیا
11- وجود انگیزه های انسانی از قبیل کمک به بیماران یا آموزش کودکان
12- سایر انگیزه ها
و اما از لحاظ حرفه ای، سفرنامه نویسان اروپایی را می توان به گروه های عمده ی زیر تقسیم نمود:
1- افسران یا وابستگان نظامی
2- میسیونرهای مذهبی وابسته به کلیسا
3- کارمندان شرکت هایی که در ممالک دیگر نمایندگی داشتند.
4- سیاحان و کاوشگران
5- زواری که برای برگزاری مراسم مذهبی سفر می کردند.
6- پزشکان
7- هنرمندان
8- صنعتگران
9- مهاجران
10- پناهنده های سیاسی
11- سایرین
سفرنامه های امروزی
پیشرفت تکنولوژی طی سی سال اخیر چنان سریع و شگرف است که امروزه هر آنچه به قبل از آن بر می گردد، به نظر کهنه می رسد. این روزها حجم سفرهای مردم عادی به نحو شگرفی نسبت به گذشته افزایش پیدا کرده است. زمانی نه چندان دور در اماکن دیدنی شخصی که کارش عکاسی بود وجود داشت تا از مردم عکسی به یادگار بگیرد. عکاسی و فیلمبرداری هنری محسوب می شد که هر کسی نمی توانست از آن بهره ببرد. اما امروزه با استفاده از فن آوری های دیجیتال هر مسافر با یک تلفن هوشمند را می توان یک رسانه در نظر گرفت. از آنجایی که مردم روز به روز تنبل تر می شوند و تکنولوژی هم به مدد تنبل ها می آید، بسیاری به جای صرف وقت برای ثبت خاطرات خود، فقط از عکاسی و فیلمبرداری استفاده می کنند. درحالیکه سفرنامه نویس های متقدم، پیش از قصد سفر، در کلاس های نقاشی شرکت می کردند تا بتوانند آنچه را که می بینند و به نظرشان جالب می آید برای ثبت در تاریخ نقاشی کنند و ساعت ها و روزها برای کشیدن یک نقاشی وقت صرف می کردند. نمی دانم سفرهای قدیمی با سختی های فراوانش و گستره ی ناچیز اطلاعات برای مسافران، جذاب تر بود یا سفرهای امروزی که مسافر از قبل می داند به کجا سفر می کند و همه گونه امکانات رفاهی و سمعی و بصری نیز در اختیار دارد. در هر صورت امروز نیز کسانی هستند که برای ثبت سفرهایشان قلم به دست می گیرند و از اتفاقاتی که برایشان افتاده، احساسات، عواطف و دیدگاه شان نسبت به سفر برای دیگران می نویسند. بسیاری از سفرنامه نویسان امروزی عکس و فیلم را نیز چاشنی نوشته هایشان می کنند تا خواننده احساس تنوع بهتری داشته باشد و مطلب نیز گویاتر گردد.
انتشار سفرنامه های امروزی یک خوبی دیگر هم نسبت به گذشته دارد و آن هم این است که نویسنده برای انتشار مطالب اش نیازی به خطاط و حروف چین و لیتوگرافی و چاپ و حتی مجوز ندارد. او اگر چشمداشت مادی بر اثرش نداشته باشد به راحتی می تواند خاطراتش از سفر را در فضای مجازی منتشر کند و چه بسا که خوانندگان بسیار بیشتری (حداقل در کشور ما) نیز برای خود دست و پا کند. با گشت و گذاری در فضای مجازی سفرنامه نویس های بسیاری خواهید یافت که برخی عاشقانه به این کار مشغولند و یافته های خود را به رایگان در اختیار دیگران قرار می دهند.
به طور خلاصه سفرنامه نویسی، چه نوع متقدم و چه نوع متاخر آن به عاشق و معشوق نیاز دارد. عاشق آن کسی است که سفر می کند و می نویسد و معشوق کسی است که باید سفرنامه را بخواند و بر دانسته های خویش، با کمترین هزینه بیفزاید. من که هیچ، ادبای بزرگ تاریخ نیز نمی دانند که عاشق بودن بهتر است یا معشوق بودن. اما آنچه در حافظه ی تاریخ همواره زنده است "عشق" است.
در عشق خانقاه و خرابات فرق نیست هر جا که هست پرتو روی حبیب هست
عاشق که شد که یار به حالش نظر نکرد ای خواجه درد نیست وگرنه طبیب هست
توضیحات عکس ها:
عکس شماره 1: نقشه ی اروپا و خاورمیانه که توسط آدرمیرال رئیس پیری فرمانده نیروی دریایی عثمانی دقیقاً پانصد سال پیش کشیده شده است. شباهت این نقشه با وضع واقعی امروز که با استفاده از ماهواره ها به دست آمده است، شگفت انگیز است.
عکس شماره 2: نقشه ی جهان که در سال 1513 توسط رئیس پیری ترسیم شده است.
عکس شماره 3: میدان نقش جهان اصفهان، 1718 میلادی (1096 خورشیدی)، سفرنامه کورنلیوس دوبرین(Cornelis de Bruijn)
عکس شماره 4: مرد و زن ایرانی، 1718 میلادی (1096 خورشیدی)، سفرنامه کورنلیوس دوبرین(Cornelis de Bruijn)
عکس شماره 5: تخت جمشید (پارسه)، 1718 میلادی (1096 خورشیدی)، سفرنامه کورنلیوس دوبرین(Cornelis de Bruijn)
عکس شماره 6: تخت جمشید (پارسه)، 1762 میلادی (1140 خورشیدی)، سفرنامه کارستن نیبور (Carsten Niebuhr)
عکس شماره 7: تخت جمشید (پارسه)، 1762 میلادی (1140 خورشیدی)، سفرنامه کارستن نیبور (Carsten Niebuhr)
عکس شماره 8: شهر تبریز، 1840 میلادی (1217 خورشیدی)، نقاشی توسط اوژن فلاندن (Jean-Baptiste Eugène Napoléon Flandin) کشیده شده است.
عکس شماره 9: دروازه شهر تبریز، 1840 میلادی (1217 خورشیدی)، نقاشی توسط اوژن فلاندن (Jean-Baptiste Eugène Napoléon Flandin) کشیده شده است.
عکس شماره 10: بقایای مسجد کبود تبریز، 1840 میلادی (1217 خورشیدی)، نقاشی توسط اوژن فلاندن (Jean-Baptiste Eugène Napoléon Flandin) کشیده شده است.
عکس شماره 11: شهر ماکو، 1840 میلادی (1217 خورشیدی)، نقاشی توسط اوژن فلاندن (Jean-Baptiste Eugène Napoléon Flandin) کشیده شده است.
عکس شماره 12: میدان نقش جهان اصفهان، 1841 میلادی (1218 خورشیدی)، نقاشی توسط پاسکال کوست (Pascal Coste) کشیده شده است.
نویسنده: دکتر مسعود شهیدی
shahidi@iran-iraniha.com
تاریخ ثبت مقاله: اسفند 1393