کلیسای سنت استپانوس
St. Stepanus cathedral
این کلیسا به یاد و احترام استفان (یکی از حواریون عیسی مسیح) که در سال 36 میلادی در اورشلیم سنگسار گردید، استفان مقدس یا سنت استپانوس نام‌گذاری شده است. کلیسا در دامنه دره‌ای واقع در سه کیلومتری جنوب رودخانه ارس قرار دارد که قبلاً روستایی به نام شام در این دره وجود داشته است و ساکنان آن را ارامنه تشکیل می‌داده‌اند و به همین دلیل در گذشته به کلیسای شام نیز معروف بوده است. بعدها، پس از جنگ جهانی اول با مهاجرت ارامنه به سایر نقاط و متروکه شدن روستا و عدم نگهداری و ترمیم آن، بخش‌هایی از کلیسا تخریب گردید و ازاین‌رو اهالی محل به آن خارابا کلیسا یا کلیسا خرابه هم می‌گویند. همچنین به دلیل استفاده از سنگ‌های آجری رنگ در معماری کلیسا به آن قزل وانک یا صومعه سرخ نیز گفته می‌شود.
در مورد زمان ساخت کلیسا اتفاق‌نظر وجود ندارد. ارامنه معتقدند که ساخت کلیسا به سده‌های اول پس از میلاد مسیح برمی‌گردد اما نحوه معماری و سنگ‌نوشته‌ها و تزیینات بنا، بیانگر این واقعیت است که تلفیقی از معماری ساسانی، بیزانسی و اسلامی در ساخت بنا به‌کاررفته است و امروزه از آن به سبک معماری ارمنی یاد می‌شود. آنچه مسلم است تاریخ ساخت کلیسا به دوره صفویه یا قبل از آن برمی‌گردد.
کلیسا در داخل حصار یا قلعه بزرگ سنگی با هفت بارو واقع‌شده است و به‌احتمال بسیار زیاد این حصار و ساختمان‌های موجود در آن بعدها به مجموعه کلیسا اضافه گردیده است. به دلیل وجود دیوار قلعه، فضای سبز زیبا و دارای درختان متنوع میوه و همچنین سربالایی، کلیسا از دور به‌خوبی قابل‌رؤیت نیست. برای درک بهتر پلان و فضای سه‌بعدی مجموعه، بهتر است از کوه مجاور حصار بالا رفته و از آنجا کلیسا را به نظاره بنشینید.
کلیسا دارای سه بخش نمازخانه، برج ناقوس و اجاق دانیال می‌باشد و مساحت کل آن قریب 600 مترمربع است. بر سقف کلیسا، گنبدی با مقطع هشت‌ضلعی وجود دارد که هرمی شانزده وجهی روی آن قرارگرفته و ترکیب آن با کل مجموعه کلیسا، نمای زیبایی ایجاد کرده است. درب چوبی ورودی کلیسا، منبت‌کاری شده و همراه با گل‌میخ‌های فراوان است و قدمت آن به دوره قاجاریه برمی‌گردد. کتیبه و سنگ‌نوشته‌های متعدد به زبان ارمنی در کلیسا وجود دارد که متأسفانه مانند بسیاری از نقاط دیگر ترجمه فارسی یا انگلیسی آن‌ها موجود نیست. تنها سنگ‌نوشته فارسی، در بالای درب ورودی کلیسا قرار دارد و مربوط به خریداری و وقف روستای مجاور به کلیسا توسط عباس میرزا ولیعهد فتحعلی‌شان است.
در مجاورت کلیسا دیری قرار دارد که دارای یک حیاط مرکزی است و دورتادور آن اتاق‌های متعدد وجود دارد که احتمالاً طبقه بالای آن مخصوص زوار و راهبان و طبقه پایین مخصوص نگهداری حیوانات و سایر امور بوده است. این بخش از کلیسا هم‌اکنون در حال مرمت و بازسازی است.
سیم‌کشی برق و کلید و پریز روکار، چراغ‌هایی با نور مستقیم، همچنین داربست‌های فلزی بدقواره (که برای جلوگیری از ریزش سقف برج ناقوس نصب‌شده است)، پرده آویزان شده تمثال حضرت مریم با یک طناب نایلونی قرمزرنگ و بدون ظرافت و خیلی چیزهای دیگر، حس تعلیق در زمان گذشته را از بازدیدکننده می‌گیرند.
هرچند کلیسا هم‌اکنون عمدتاً محل بازدید گردشگران ایرانی و خارجی است اما ارامنه یک‌بار در سال که تاریخ آن را شورای خلیفه‌گری اعلام می‌کند، جهت زیارت در این مکان گرد هم می‌آیند.
کلیسای سنت استپانوس به شماره 429 در فهرست آثار ملی ایران ثبت‌شده است، همچنین این مکان به همراه قره‌کلیسا و کلیسای کوچک زور زور چالدران (مشترکاً) طبق ملاک‌های 2 و 3 و 4 در تاریخ 18 خرداد 1387 به‌عنوان نهمین اثر ملی ایران و جهت حفظ قدیمی‌ترین و برجسته‌ترین نمادهای معماری ارامنه جهان در فهرست جهانی یونسکو ثبت گردید.
موقعیت جغرافیایی:
استان آذربایجان شرقی، جلفا، " 60 '44 ْ38 شمالی و "13 '24 ْ45 شرقی. ارتفاع از سطح دریا 948 متر.
نحوه دسترسی:
مسیر تبریز، مرند، جلفا حدود 150 کیلومتر است که دارای جاده آسفالته با کیفیت مطلوب می‌باشد. از جلفا تا کلیسا 16 کیلومتر فاصله است که جاده آن کوهستانی، نسبتاً باریک با کیفیت آسفالت متوسط می‌باشد. این جاده در امتداد جنوبی رودخانه ارس ساخته‌شده و در سمت راست خود (شمال رودخانه) خط آهن تقریباً متروک جمهوری نخجوان را ملاحظه خواهید کرد. این خط آهن قبل از فروپاشی شوروی خط ارتباطی جمهوری‌های آذربایجان و ارمنستان بود و عملاً حفاظت سختگیرانه از مرز جنوبی شوروی را در این منطقه بر عهده داشت.
از محل پارک خودرو تا کلیسا حدود سیصد متر جاده خاکی است که شیب نسبتاً تندی دارد. لذا رفت‌وبرگشت برای بیماران قلبی عروقی، سالمندان ناتوان و بیماران با آرتروز پیشرفته زانو توصیه نمی‌شود.
امکانات رفاهی:
* در کلیسای سنت استپانوس و اطراف آن هیچ‌گونه امکانات رفاهی وجود ندارد.
* نزدیک‌ترین پمپ‌بنزین‌ها در جلفا (فاصله 16 کیلومتری) و سد ارس (30 کیلومتری) واقع‌شده‌اند.
* نزدیک کلیسا رستوران و فروشگاه موجود نیست.
* چشمه، همراه با لوله‌کشی آب وجود دارد، هرچند همراه داشتن آب‌معدنی، جهت اطمینان خالی از فایده نیست.
* سرویس بهداشتی در وضعیت متوسط است و توالت فرنگی موجود نیست.
* امکانات اقامتی وجود ندارد. نزدیک‌ترین هتل‌های منطقه در جلفا است (هرچند آن‌ها نیز مناسب توریست‌های خارجی نیست). توصیه می‌شود جهت اقامت، شهرهای مرند و ترجیحاً تبریز را انتخاب کنید. اگر می‌خواهید در چادر مسافرتی اقامت نمایید، فضای سبز پایین کلیسا جای مناسبی برای استقرار چادر است، هرچند پارک شهر جلفا شاید از امنیت بیشتری برخوردار باشد.
* در این مسیر آنتن دهی تلفن همراه چندان مطلوب نیست.
* به‌طورمعمول بروشور اطلاعات مجموعه، موجود نیست یا تحویل نمی‌شود.
امنیت منطقه:
منطقه از ضریب امنیتی بالایی برخوردار است. درصورتی‌که بخواهید از پلدشت و کناره سد ارس به سمت کلیسا و جلفا حرکت کنید، به دلیل مجاورت با مرز نخجوان چندین پست ایست و بازرسی هویت شما و مشخصات خودرو را بررسی می‌کنند.
بهترین زمان بازدید:
کلیسای سنت استپانوس در منطقه کوهستانی و سردسیر واقع‌شده است. سرمای هوا و یخبندان جاده‌ها در فصول سرد سال می‌تواند آزاردهنده باشد. بهترین زمان بازدید از اردیبهشت تا پایان مهرماه است.
* توضیحات عکس‌ها:
عکس شماره 1 :
نمای ضلع جنوبی کلیسا. در دوردست و سمت چپ گنبد جاده سربالایی منتهی به کلیسا مشاهده می‌شود.
عکس شماره 2 :
نمای باز کلیسا از ضلع جنوبی. حصار، برج‌ها و صومعه مشاهده می‌شوند.
عکس شماره 3 :
نمای مقابل کلیسا از جاده ورودی.
عکس شماره 4 :
گنبد زیبا و شانزده وجهی کلیسا.
عکس شماره 5 :
در ورودی کلیسا. به نوع سنگ‌ها و سنگ‌بری‌ها، کوتاهی در ورودی و کتیبه بالای سردر دقت فرمایید.
عکس شماره 6 :
نمای شرقی کلیسا.
عکس شماره 7 :
سقف گنبد کلیسا.
عکس شماره 8 :
نمای باز از کلیسا.
عکس شماره 9 :
محراب.
عکس شماره 10 :
حیاط صومعه.
عکس شماره 11 :
کلیسای سنت استپانوس.
عکس شماره 12 :
رودخانه ارس بعد از سد. یک کلیسای دیگر که فاصله بسیاری کمی با کلیسای سنت استپانوس دارد. آن طرف رودخانه سیم‌خاردار و خط آهن برقی نخجوان مشاهده می‌شود. این خط آهن در تمام مرز جنوبی اتحاد شوروی سابق کشیده شده بود و اکنون بسیار کم از آن استفاده می‌شود.
عکس شماره 13 :
تأسیسات سد ارس. یک نکته مهم اینکه رودخانه ارس ظاهری خاموش دارد اما اگر قصد شنا کردن در رودخانه را داشتید، خطر غرق شدن همیشه وجود دارد.
عکس شماره 14 :
سد ارس. منافع سد به‌طور مشترک با جمهوری آذربایجان مورد بهره‌برداری قرار می‌گیرد.
فهرست اماکن ارزشمند ایرانی که ثبت فهرست جهانی یونسکو شده‌اند:
1- زیگورات چغازنبیل شوش 1979
2- تخت جمشید (پارسه)مرودشت 1979
3- میدان نقش‌جهان اصفهان 1979
4- تخت سلیمان تکاب 2003
5- پاسارگاد فارس 2004
6- ارگ بم 2004
7- گنبد سلطانیه زنجان 2005
8- بیستون کرمانشاه 2006
9- قره‌کلیسا چالدران و کلیسای سنت استپانوس جلفا 2008
10- سازه‌های آبی شوشتر 2009
11- مجموعه تاریخی بازار تبریز 2010
12- آرامگاه شیخ صفی‌الدین اردبیلی 2010
13- باغ ایرانی 2011
14- مسجد جامع اصفهان 2012
15- برج گنبد قابوس 2012
16- کاخ گلستان 2013
17- شهر سوخته 2014
18- روستای میمند شهربابک 2015
19- شوش 2015
20- قنات ایرانی 2016
21- دشت لوت 2016
22- شهر تاریخی یزد 2017
23- چشم‌انداز باستان‌شناسی ساسانی منطقه فارس 2018
24- جنگل‌های هیرکانی 2019
نویسنده و عکس‌ها از: دکتر مسعود شهیدی
تاریخ نگارش: 1391
هرگونه کپی‌برداری به‌منظور تجاری ممنوع است. کپی‌برداری به‌منظور اشاعه فرهنگ گردشگری و با اهداف غیرتجاری درصورتی‌که اجازه مدیر سایت و ذکر منبع بلامانع است.
بازدیدکننده‌ی گرامی: درصورتی‌که از کلیسای سنت‌استپانوس بازدید نمودید، خواهشمند است هرگونه تغییر در مطالب مربوط به امکانات رفاهی یا سایر مواردی که به نظرتان می‌رسد را از طریق لینک نظرات به مدیریت سایت اطلاع دهید تا دیگران نیز از آن بهره‌مند گردند. با تشکر