تپه نوشیجان
Nooshijaan
تپه نوشیجان از جمله آثار خشتی منحصربه‌فرد بر جا مانده از تمدن‌های پیش از هخامنشی در ایران است. بقایایی که به دوره‌ی عصر آهن 3 و سپس تمدن مادها برمی‌گردد. بنابراین تپه نوشیجان حدود 2800 سال قدمت دارد. نوشیجان در لغت احتمالاً به معنی جایگاه نوش یا جایگاه انوش بوده است و نوش یا انوش ظاهراً نام خانمی است که بر این منطقه حکمرانی می‌کرده است. تپه‌ی نوشیجان در سال 1343 خورشیدی مورد شناسایی قرار گرفت. در سال‌های 1346 تا 1356 طی 6 فصل باستان‌شناسی توسط موسسه‌ی ایران‌شناسی بریتانیا به سرپرستی دیوید استروناخ عملیات کاوش و مرمت در تپه انجام پذیرفت. دستاورد فعالیت‌های این هیئت، شناسایی سه دوره‌ی معماری باستانی متعلق به دوران مادها، هخامنشیان و اشکانیان است که مهم‌ترین و باستانی‌ترین لایه مربوط به سکونت اقوام ماد در این تپه از نیمه‌ی دوم قرن هشتم قبل از میلاد مسیح تا نیمه‌ی اول قرن ششم قبل از میلاد است. آثار دو دوره‌ی دیگر در لایه‌های سطحی‌تر قرار داشته که پس از انجام مطالعات علمی برداشته‌شده است.مجموعه‌ی نوشیجان 80 متر طول، 30 متر عرض و مرتفع‌ترین بخش آن 37 متر ارتفاع دارد. آثار مکشوفه‌ی معماری مربوط به دوره‌ی ماد در تپه‌ی نوشیجان بر اساس مستندات دیود استروناخ عبارت‌اند از:
- 1-بنای قدیمی جبهه‌ی غربی موسوم به اولین آتشکده
- 2-تالار ستون‌دار موسوم به آپادانا
- 3-معبد مرکزی یا دومین آتشگاه
- 4-اتاق‌ها و انبارها
- 5-تونل
- 6-حصار و دژ
استروناخ معتقد است که دژ نوشیجان یکی از قلعه‌های تدافعی حکومت مرکزی ماد بوده است که جهت دفاع از مرزهای غربی در مقابل هجوم اقوام قدرتمند بین‌النهرین از جمله حکومت آشور ساخته‌شده است. وجود دو آتشکده در این مکان مؤید این مطلب است که علاوه بر اهداف نظامی، اعمال مذهبی و نیایش نیز در این مکان صورت می‌گرفته است.
مطالعه‌ی ویژگی‌های معماری خاص این مجموعه که در نوع خود معرف نخستین نمونه‌های الگوهای معماری کشور در فلات ایران است، ازجمله کاربرد طاق‌های هلالی، پوشش سقف به‌صورت گهواره‌ای، کاربرد مقرنس در تزیین بنا (طاقچه‌های کاذب آتشکده‌ی دوم)، وجود یکی از نمونه‌های نخستین تالارهای ستون‌دار در تاریخ معماری ایران، استفاده از فرم و شکل چلیپا در ساختار و تزیینات (قبل از شکل‌گیری صلیب در اروپا)، مطالعه‌ی اشیاء مکشوفه در این اثر مشتمل بر انواع ظروف سفالی، مجموعه‌ی اشیاء نقره‌ای اعم از حلقه‌ها و زیورآلات و قطعات متفاوت نقره‌ای که به ظن محققین می‌تواند اشکال اولیه از سکه باشد، همه و همه راه گشای اندیشمندان در شناخت بیشتر فرهنگ معماری و هنر دوران تاریخی هزاره‌ی اول قبل میلاد خاورمیانه است. تپه‌ی نوشیجان در کنار آثار مکشوفه از باباخان نورآباد لرستان، تپه‌ی حسنلوی نقده، تپه سیلک کاشان،هفت‌تپه‌ی شوش، گودین‌تپه کنگاور، تپه‌ی زیویه‌ی سقز و ... به‌عنوان پیش‌درآمد و مرجع مطالعات تمدن کهن ایرانی مطرح است.
معبد اصلی (اولین نیایشگاه) : این معبد در غربی‌ترین بخش تپه واقع‌شده است و احتمالاً اولین نیایشگاه در نوشیجان بوده است. معبد اصلی به‌صورت اتاقی مستطیل شکل است و در بدنه‌ی دیوارهای آن طاقچه‌هایی برای شمعدان و گذاشتن نذورات وجود دارد. به نظر می‌رسد این آتشکده قدیمی‌ترین مکان مسقف برای نیاش آتش در ایران است.
تالار ستون‌دار: این تالار در مجاورت معبد اصلی جبهه‌ی غربی به‌صورت مستطیل شکل ساخته‌شده که با 12 ستون چوبی در سه ردیف چهارتایی سقف تالار را نگه می‌داشته‌اند. به نظر می‌رسد اینکه نام تالار را آپادانا ذکر کرده‌اند بیشتر مربوط به سلیقه کاشفین اثر یا بعدازآن باشد و احتمالاً مبنای علمی ندارد.
معبد چلیپا (دومین نیایشگاه): زیباترین بخش مجموعه‌ی تپه‌ی نوشیجان معبد چلیپا است که با پلان نیم چلیپا ساخته‌شده است. در بدنه‌های معبد طاقچه‌هایی تعبیه‌شده که به پنجره‌ی کور موسوم است که شکل تکامل‌یافته‌ی آن مقرنس در دوره‌ی اسلامی است. در غرب نیایشگاه سکویی است که مجمر (آتشدان) خشتی همراه با خاکستر در آن وجود داشته و به هنگام اکتشاف کشف‌شده است. اینکه هم‌اکنون مجمر در کجا نگهداری می‌شود بر این‌جانب پوشیده است اما ظاهراً توسط هیئت باستان‌شناسی استروناخ از کشور خارج‌شده است.
اتاق‌ها و انبارها: در ضلع شرقی مجموعه‌ی نوشیجان چهار اتاق با عرض کم و طول زیاد ساخته‌شده که ظاهراً به‌عنوان انبار مورداستفاده بوده است. در هنگام کشف تپه‌ی نوشیجان این اتاق‌ها مملو از آجرهایی بوده است که به نظر می‌رسد احتمالاً می‌خواسته‌اند در دوره‌های متأخر این مجموعه را جهت جلوگیری از گزند دشمنان پر کنند. برخی می‌گویند زمانی که هخامنشیان بر مادها غلبه می‌کنند، دستور می‌دهند تمام معابد اصلی مادها را از بین ببرند. بنابراین طرفداران این معبد چهار میلیون خشت را در این ساختمان می‌چینند و کنارهای ساختمان را پر می‌کنند و رویش را خاک می‌ریزند تا دیده نشود. در سال 1346 این خشت‌ها از درون ساختمان توسط دیوید استروناخ خارج می‌شود. ابعاد این خشت‌ها 40x 20 x 12 سانتی‌متر است. خشت‌های دیگری به ابعاد 12 x 25 x 25 سانتی‌متر نیز در معبد وجود دارد. نکته‌ی جالب اینکه آن زمان که اروپائیان حتی به تکنولوژی حجاری بر روس سنگ دست نیافته بودند در فلات ایران آجرهایی ساخته‌شده است که پس از قریب سه هزار سال هنوز محکم و پابرجا مانده‌اند و ...
تونل: در امتداد شرقی غربی وسط حیاط (تالار آپادانا) حفره‌ای کنده‌شده است که پس از طی حدود سه متر (18 پله) به سنگ می‌رسد. بنابر تئوری‌های اولیه استروناخ این مکان راه‌پله‌ای تونل مانند بوده و به‌عنوان گریزگاه به خارج دژ راه پیدا می‌کرده است. در کتاب جدید استروناخ، وی تئوری خود را مردود دانسته و احتمالاً این مکان، جایی برای ذخیره یا دسترسی به آب برای نیایشگاه اصلی به‌حساب آمده است.
حصار دژ: در پیرامون مجموعه‌ی نوشیجان حصار خشتی مرتفعی وجود داشته که از ساکنین دژ محافظت می‌کرده است. در بلندای حصار شیارهایی وجود دارد که احتمالاً برای تیراندازی مورداستفاده قرار می‌گرفته است. بخشی از حصار هنوز پا برجا مانده است.
نکته جالب اینکه با وجودی‌که 30 سال از آخرین بررسی‌های میدانی دیوید استروناخ می‌گذرد، نامبرده کماکان به تحقیق و بررسی پیرامون تپه نوشیجان ادامه داده و در کتابی که در سال 2008 به چاپ رسانده است برخی تغییرات در نطریات قدیمی خود داده است. وی در نظریات جدیدش معتقد است که احتمالاً در تپه نوشیجان دو عبادتگاه وجود داشته است. یکی آتشکده و دیگری محلی برای نیایش آب. وی در سال 1388 بعد از سال‌ها مجدداً به ایران آمد و از تپه‌ی نوشیجان بازدید کرد. هم‌اکنون برخی کارهای باستان‌شناسی و مرمت در مجموعه‌ی نوشیجان به سرپرستی استاد موسوی در حال انجام است اما در مورد سرعت عملیات، چه عرض کنم!
تپه نوشیجان در تاریخ 3/11/1346 با شماره 763 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
موقعیت جغرافیایی:
استان همدان، شهرستان ملایر. ، " 54 '21 ْ34 شمالی و "00 '38 ْ48 شرقی. ارتفاع از سطح دریا 1681 متر.
نحوه دسترسی:
به دو طریق می‌توان به تپه نوشیجان رسید:
- 1-از طریق همدان: شهرستان ملایر در جنوب غربی استان همدان واقع‌شده است. جاده همدان – ملایر تماماً دو بانده با آسفالت مطلوب است. از همدان تا پلیس‌راه جوکار حدود60 کیلومتر فاصله است. پنج کیلومتر بعد از جوکار به یک سه‌راهی در سمت راست خواهید رسید که تابلوی تپه باستانی نوشیجان در سمت چپ قابل‌رؤیت است. از ابتدای سه‌راهی حدود سه کیلومتر تا تپه فاصله است.
- 2-اگر از تهران صرفاً به‌قصد بازدید از تپه نوشیجان حرکت می‌کنید بهتر استمسیر قم–اراک–ملایر را انتخاب فرمایید. این مسیر بسیار نزدیک‌تر و به‌واسطه دو بانده بودن کم‌خطرتر است. از شهر ملایر به سمت همدان حرکت فرمایید. پس از طی حدود هفده و نیم کیلومتر از میدان مرکزی شهر یا دوازده و نیم کیلومتر از خروجی شهر، تابلوی تپه نوشیجان قبل از دوربرگردان قابل‌رؤیت است.
- 3-
امکانات رفاهی:
* در محوطه مقابل تپه فضای نسبتاً بزرگی برای توقف خودرو وجود دارد.
* نزدیک‌ترین پمپ‌بنزین 15 کیلومتر فاصله دارد. در ورودی شهر ملایر ( به فاصله 18 کیلومتر از تپه ) نیز پمپ‌بنزین و پمپ گاز وجود دارد.
* سرویس بهداشتی نسبتاً قابل‌قبول است. توالت فرنگی برای بیماران و بازدیدکنندگان خارجی موجود نیست.
* در مجاورت تپه فروشگاه یا مرکز عرضه مواد غذایی و نوشیدنی وجود ندارد.
* رستوران موجود نیست.
* آب آشامیدنی در دسترس است هرچند توصیه می‌شود در فصول گرم سال آب آشامیدنی بهداشتی همراه خود داشته باشید.
* آنتن دهی تلفن همراه مطلوب است.
* برای ورود به سایت لازم است بلیط تهیه کنید.
* بروشور به زبان فارسی موجود است. اگر درخواست کنید به شما تحویل می‌دهند.
* آثار باستانی متعلق به همه است، از نوشتن یا حکاکی هر نوع یادگاری بر دیوارها جداً پرهیز کنید.
* محوطه بیرونی و همچنین فضاهای داخل تپه دارای پستی‌وبلندی‌های متعدد است. مراقب کودکان خود باشید. صعود از تپه برای بیماران قلبی و مبتلایان به آرتروز پیشرفته زانو مناسب نیست.
* شهر ملایر فاقد هتل مناسب برای اقامت است. مجتمع اقامتی باران و خانه‌ی معلم در شهر وجود دارد. برای رزرو هتل می‌توانید با هتل‌های شهرهای همدان، اراک یا بروجرد هماهنگ کنید.
* درصورتی‌که که می‌خواهید در چادر اقامت فرمایید، توصیه می‌شود در پارک سیفیه یا محوطه دریاچه کوثر اقامت فرمایید.
امنیت منطقه:
این منطقه از کشور از امنیت بالایی برخوردار است. با توجه به ساعت کار تپه عملاً بازدید شب‌هنگام از تپه نوشیجان مقدور نیست. ضمناً با توجه به اینکه تپه در مسیر اصلی جاده همدان–ملایر قرار ندارد تردد شب‌هنگام ممکن است باعث بروز خطرات جاده‌ای برای گردشگران شود.
بهترین زمان بازدید:
شهرستان ملایر دارای آب‌وهوای معتدل بوده و چهارفصل سال به‌خوبی در آن احساس می‌شود. بنابراین بازدید از تپه در فصل زمستان ممکن است با بارش برف یا سرما و سوز همراه باشد. بهترین زمان بازدید ماه‌های اردیبهشت و خرداد است.
* توضیحات اضافه:
1- اگر به شهرستان ملایر سفر نمودید توصیه می‌شود از پارک قدیمی سیفیه و موزه ملایر که در مرکز شهر واقع‌شده‌اند، دریاچه کوثر در ورودی شهر از سمت همدان و یخچال میرفتاح در حاشیه شهر بازدید فرمایید.
2- چرا در برخی از مکان‌های باستانی از سوله یا ساختارهای فلزی برای پوشش استفاده می‌کنند؟
پاسخ این است که: بخش‌هایی از تپه سیلک کاشان، بخش‌هایی از آتشکده آذرگشنسب تخت سلیمان تکاب، بخش‌هایی از تپه هگمتانه، بخشی از تپه نوشیجان شاخص‌ترین مکان‌هایی هستند که سرپوشیده شده‌اند. این مکان‌ها به دلیل ساختار خشتی خود، به‌شدت در مقابل عوامل فرساینده همچون برف، باران، یخبندان، باد و طوفان، زلزله و حتی تابش شدید آفتاب آسیب‌پذیر هستند. ممکن است این سؤال پیش آید که اگر مکانی بیش از دو هزار سال به همین شکل باقی‌مانده پس بعدازاین هم باقی خواهد ماند. توضیح این است که بخش مهمی از کشفیات امروزی طی قرن‌ها در زیر خاک مدفون بوده‌اند و همین تدفین آن‌ها در زیر خاک باعث حفاظت آن‌ها می‌شده است. از طرف دیگر بسیاری از عناصر اصلی ساختمان‌ها در اعصار گذشته از بین رفته است و از اینکه عوامل محیطی (و نه انسانی) چه میزان در تخریب این آثار در گذر زمان نقش داشته‌اند، معمولاً اطلاعات دقیقی وجود ندارد. از طرف دیگر افزایش دانش بشر طی قرن‌های بیستم و بیست و یکم باعث افزایش آلاینده‌های محیط‌زیست شده و روز به روز هم بدتر می‌شود (از قبیل وجود باران‌های اسیدی) که خود عاملی برای افزایش آسیب به این‌گونه ابنیه است. بنابراین هرچند پوشش‌های فلزی از زیبایی مجموعه‌های باستانی می‌کاهد و گاهی اوقات شکل ظاهری آن‌ها نازیبا است و می‌تواند بسیار زیباتر ساخته شود، اما به نظر می‌رسد اگر بخواهیم این گنجینه‌های باستانی را برای نسل‌های بعد حفظ کنیم، روشی اجتناب‌ناپذیر است.
* توضیحات عکس‌ها:
عکس شماره 1 :
نمای روبرو (شرقی) از نوشیجان.
عکس شماره 2 :
پایگاه میراث فرهنگی تپه نوشیجان.
عکس شماره 3 :
نمای محوطه داخلی پایگاه میراث فرهنگی، محل راهنمایی گردشگران. در این محل ماکت تپه نوشیجان و تعدادی عکس از تپه وجود دارد.سرویس بهداشتی نیز در این مکان قرار دارد.
عکس شماره 4 :
عکس هوایی تپه نوشیجان قبل از اکتشاف و مرمت.
عکس شماره 5 :
عکس هوایی تپه نوشیجان قبل از اکتشاف و مرمت.
عکس شماره 6 :
نمای روبرو (شرقی) از تپه نوشیجان.
عکس شماره 7 :
برای رسیدن به تپه لازم است مسیر را مقابل را طی فرمایید. خودروی خود را در میدانگاهی پایین تپه پارک فرمایید.
عکس شماره 8 :
نمایی از انبارهای جبهه شرقی. به ضخامت دیوارها، و نحوه چیدمان آجرهای خشتی دقت فرمایید.
عکس شماره 9 :
نمایی از دیوارهای جداکننده جبهه شرقی. در این نما خشت‌های کاملاً دست‌نخورده به‌خوبی قابل‌مشاهده است.
عکس شماره 10 :
یکی از فضاهای ورودی جبهه شرقی. آجر خشت‌های متعددی که روی‌هم چیده شده‌اند مشاهده می‌شود.
عکس شماره 11 :
حصار دژ، پیرامون مجموعه آثار نوشیجان حصار خشتی مرتفعی ایجادشده است که از ساکنین دژ محافظت می‌کرده است. بخشی از حصار در ضلع جنوبی هنوز پابرجاست. اگر به بدنه‌ها دقت فرمایید، جهت مرمت گل‌اندود شده‌اند اما جاهایی را برای اینکه دیوارها را قبل از مرمت ببینید باقی گذاشته‌اند. یک قسمت‌هایی را هم فرسایش زحمتش را کشیده تا دوباره دیوار اصلی را ببینید.
عکس شماره 12 :
نیایشگاه (دوم) نیم چلیپا، آتشکده. در سمت چپ صفه‌ای مشاهده می‌شود که بقایای خاکستر و مجمر آتشدان (در هنگام اکتشاف) وجود داشته است.
عکس شماره 13 :
نمای بخشی از نیایشگاه (دوم) نیم چلیپا، در بخش‌های بالایی تصویر خشت‌های دست‌نخورده و مرمت نشده به چشم می‌خورد.
عکس شماره 14 :
نمای بخشی از نیایشگاه (دوم) نیم چلیپا. در بخش‌های بالایی تصویر خشت‌های دست‌نخورده و مرمت نشده به چشم می‌خورد.
عکس شماره 15 :
نمای بخشی از نیایشگاه (دوم) نیم چلیپا. در بخش‌های بالایی تصویر خشت‌های دست‌نخورده و مرمت نشده به چشم می‌خورد.
عکس شماره 16 :
نمایی از طاقچه‌های نیایشگاه نیم چلیپا (دوم). پنجره‌های کور
عکس شماره 17 :
بخشی از دیوارهای دست‌نخورده نیایشگاه نیم چلیپا (دوم).
عکس شماره 18 :
محل ذخیره شمع در پایین قرار دارد و در بالا محل قرار گرفتن پیه‌سوز یا شمع بوده است.
عکس شماره 19 :
راه‌پله برای رفتن به طبقه‌ی بالا در سمت چپ مشاهده می‌شود. ورودی به نیایشگاه دوم در روبروست.
عکس شماره 20 :
پلان وضع موجود و برش وضعیت احتمالی ساختمان که توسط دیوید استروناخ ترسیم‌شده است.
عکس شماره 21 :
تپه‌ی نوشیجان. ورودی نیایشگاه. طبق معمول نوشتن یادگاری و اسم شریف افراد بر روی آثار باستانی سنتی است که هیچ مجازاتی برای آن در نظر گرفته نشده است.
عکس شماره 22 :
جبهه‌ی شمال تپه نوشیجان.
عکس شماره 23 :
تالار آپادانا، تونل و در روبرو نیایشگاه اصلی مشاهده می‌شود.
عکس شماره 24 :
داخل نیایشگاه اول، تپه نوشیجان
عکس شماره 25 :
داخل نیایشگاه اول، تپه نوشیجان
عکس شماره 26 :
نوشیجان. تالار آپادانا، تونل و جبهه‌ی شرقی نوشیجان.
عکس شماره 27 :
آثار مکشوفه از تپه باستانی نوشیجان
عکس شماره 28 :
آثار مکشوفه از تپه باستانی نوشیجان
عکس شماره 29 :
آثار مکشوفه از تپه باستانی نوشیجان
عکس شماره 30 :
نقشه‌ی توپوگرافیک تپه‌ی نوشیجان
عکس شماره 31 :
پروفسور دیوید استروناخ که در سال 1388 از تپه بازدید نمود.
عکس شماره 32 :
تصویر نویسنده در تپه‌ی نوشیجان.
* نویسنده و عکس‌ها: دکتر مسعود شهیدی
تاریخ ثبت مقاله: 1390
هرگونه کپی‌برداری به‌منظور تجاری ممنوع است. کپی‌برداری به‌منظور اشاعه فرهنگ گردشگری و با اهداف غیرتجاری درصورتی‌که اجازه مدیر سایت و ذکر منبع بلامانع است.
بازدیدکننده‌ی گرامی: درصورتی‌که از تپه نوشیجان بازدید نمودید، خواهشمند است هرگونه تغییر در مطالب مربوط به امکانات رفاهی یا سایر مواردی که به نظرتان می‌رسد را از طریق لینک نظرات به مدیریت سایت اطلاع دهید تا دیگران نیز از آن بهره‌مند گردند. با تشکر